Главная » 2009 » Март » 20 » КЕРЛА ТУЬЙРА
КЕРЛА ТУЬЙРА
01:33
Ченлерг

I
Цхьа зуда хилла хьуьнчухула болчу г1ашлойн новкъа шен к1ант а эцна дец1а йоьдуш. Цхьа ча дуьхьалъяьлла цунна.
— Д1аяхийтахьара ахьа со! — аьлла зудчо чане.
— Йохуьйтур яц аса, — аьлла, корта а лестош, т1екхетта схьа-лаьцна, ги а тоьхна, варшахула бердаш т1оьхула бигина, цхьана хари чу тийсина чано уьш. К1антана «Ченлерг», аьлла, ц1е тиллина чано. XIop денна, багахь жижиг а кхоьхьуш, кхобуш хилла чано нана а, к1ант а.
— И вайна багахь жижиг кхоьхьуш, биъ ког, даккхий лергаш долуш, вайн ц1а чу оьхург х1ун ю? — аьлла, хаьттина Ченлерго шен нене, ша когавоьлла, мотт а 1емина, воккха хилча.
— Хьан да ву иза, — аьлла забарина нанас.
— Да хуьлу ж1аьлин санна биъ ког а болуш, даккхий лергаш а долуш?! Вац иза сан да, — аьлла Ченлерга.
— Со дец1а йоьдуш йолуш, нуьцкъах, ги а тоьхна, ялийна цо, хьо а карахь. Х1етахь дуьйна цхьаьна дехаш ду вай х1окху чохь, — аьлла нанас.
— Аса и ча йийча, ц1а яха хуур дарий хьуна? — аьлла, хаьттина Ченлерга.
— Хуур дара суна, — нанас аьлча, ча йог1у йоллучу, дуьхьал а вахана, кулла т1ехьа д1алечкъина 1аш хилла к1ант. Еана схьакхаьчна ча, багахь жижиг а дахьаш. Кулла т1ехьара схьаиккхина, диг тоьхна, охьайиллина Ченлерга ча.
Т1аккха шен нана а эцна, ц1а а веана, ц1ахь вехаш 1аш хилла к1ант. Бераша «Ченлерг» бохуш, т1ехбеттамаш беш хилла цунна.
— Нагахь со дарлахь, аса xlapa юрт ерриг х1аллакйийр ю. Шуна бохам бан ца лаьа суна. Со ца 1а шуна юккъехь. Со д1авоьду. Шу марша 1ойла! — юьртан тхьамданашка а аьлла, цхьана йоккхачу хьуьнчухула д1авахана Ченлерг.

II
Хьуьнчухула д1аоьхуш, оьхуш, дуккха а гена ваьлча, цхьана хьалдолчу элана т1е кхаьчна к1ант.
— Белхало оьций ахьа? — аьлла хаьттина цуьнга Ченлерга.
— Ял мел йоккху ахьа? — аьлла эло.
— Яа сискал а, т1ейоха бедар а хилчахьана, тоьар ду суна-м,—аьлла, жоп делла Ченлерга.
— Схьавола,—аьлла, керта вигина цо к1ант. Дукха хан ялале, эло аьлла:
— Ченлерг, дечиг кхачийна, вайна дечиге г1ахьара хьо. Д1о, божли чохь стерчий а, арахь ворда а ю хьуна, xlapa аса а ю хьуна.
— Дера г1ур ву-кх. Ахьа аьлларг даза вер вуй со? — аьлла, дечиге вахана Ченлерг. Йоккхачу хьуьнах д1акхаьчча, даккхий пепнаш бух дохуш, т1ек1ел дохкуш, боккха мохь а бина, аса а тесна, уьш схьатакхийна цо. Ша юьрта юккъе кхаьчча, цхьаннан керт-ков отуш, вукхуьнан божлин маь1иг харцош, элан керта оьзна Ченлерга дечиг.
— Ва эла! — аьлла, кхайкхина Ченлерг.
— Ва-вай! — аьлла, корехула арахьаьжна эла.
— Аса деа хьуна дечиг, ахьа х1инца даккха хьайна, — аьлла к1анта.
Эла ч1ог1а цецваьлла. Ченлерг иштта нуьцкъала стаг вуй а хиъна, и кхеравелла.
— Ма нуьцкъала стаг ву xlapa, xIokxo-m, ша дарлахь, шайоллу юрт а х1аллакйийр ма ю, — аьлла, xlapa вен дарбанаш лаха араваьлла эла.
Шен говра т1е а хиъна, шен шед мел кхочучухула волавелла нахе хаттарх, цхьанна а хиина дац, Ченлерг вуьйр волу дарба. Иаьххьара а, эвла йисттехь ехаш йолчу цхьана Жоьра-Бабас аьлла эле:
— Д1о гучу лома т1ехьа цхьа саьрмик бу хьуна, цу саьрмикехь хьайн ши шай декхар ду, алий, и деха вахийта Ченлерг. Оцу саьрмико юхавоуьйтур вац хьуна иза.

III
Т1аккха эло, ц1а а веана, Ченлерге аьлла:
— Ченлерг, д1о гучу лома т1ехьа болчу саьрмикехь ши шай декхар ду сан, и дехна ваг1ахьара хьо.
— Дера вог1ур ву-кх. Ахьа аьлларг даза вер вуй со?! — аьлла, Ченлерг араваьлла, саьрмик болчу вахана.
Ченлерг лам т1е ваьлча, дечиг дахьаш цхьа стаг а карийна, цунна т1е вахана:
— Ассалам 1алейкум! — аьлла, салам делла Ченлерга.
— Ва 1алейкум салом! Ахьа х1ун леладо, мехкан воцу хьаша? — аьлла, хаьттина воккхачу стага.
Шега дечу хаттарна жоп а ца луш:
— И д1о-о гуш болу боьра, х1ун боьра бу? — аьлла, хаьттина Ченлерга.
— Иза саьрмикан бен бу, — аьлла, жоп делла воккхачу стага.
— Ткъа д1о гуш йолу сийна меттиг, х1ун меттиг ю? — хаьттина к1анта.
— Иза саьрмик чохь болу 1ам бу, — аьлла воккхачу стага.
— Ткъа хьун санна гуш ерг х1ун ю?
— Цу саьрмикан кхес ю.
— Ткъа д1о гуш йолу ц1е, х1ун ц1е ю?
— Цу саьрмико цергаш вовшах хьакхийча, туьйсуш долу суйнаш ду. Воккхачу стаге:
— Дела реза хуьлда хьуна, — аьлла, Ченлерг боьра чу вахана, саьрмик болчу.
— Х1ей, саьрмик! — мохь тоьхна Ченлерга.
— Х1ун бах ахьа! — аьлла, бистхилла саьрмик.
— Хьуна т1ехь шен ши шай ду бохура эло, иза схьада ваийтина со, — аьлла к1анта.
— Д1авала, к1ант! Хьаша ву, аьлла, вуьту аса хьо. Хьаша вацахьара, хуур дара хьуна!— аьлла саьрмико.
— Аса хьоьга и ца дуьйцу, схьалой бала чехкка ши шай! — аьлла, т1ечоьвхина Ченлерг.
Цергаш вовшах а хьакхийна, чукхоссабелла цунна саьрмик. Катоьхна кхес схьа а лоцуш, цунна т1е ваьлла Ченлерг. TIapa а детташ, т1е а хиъна, саьрмик элан керта а бигна, коре х1оттийна Ченлерга.
— Х1ей, эла! — кхайкхина Ченлерг.
— Ва-вай! — аьлла, корехула арахьаьжна эла.
— Соьга даккха ца ло х1окхуьнгара ши шай. Хьайга даккхалахь, айхьа даккха, — аьлла Ченлерга.
— Д1абаккхалахь, д1абаккхалахь! Айхьа баллийнчу д1абигалахь!— аьлла кхеравеллачу эло, куьйгаш а туьйсуш.
— Дера лелар вацара со xlapa хьуна д1ай-схьай эцна-м, — аьлла, ластийна т1ара а тоьхна, ша беъначу д1ахьажийна Ченлерга саьрмик. Цул дехьа, ворх1 башломана т1ехьа иккхина саьрмик, Ченлергах кхерабелла.
Эла кхин а ч1ог1а Ченлергах кхера а велла, юха а Жоьра-Баба йолчу вахана.
— Х1инца х1ун дан деза-те аса? Саьрмик а балош ма веа и, — аьлла эло.
— Д1о хьуьн чохь цхьа ешап ду хьуна. Цунна т1ехь хьайн ши гирда1 хьаьжк1аш ю, алий, уьш ян вахийта ахьа. Ешапо юхавоуьйтур вац хьуна иза, — аьлла, хьехар дина Жоьра-Бабас. Эло, ц1а а веана, аьлла Ченлерге:
— Ченлерг, д1о хьуьн чохь долчу ешапехь сан ши гирда хьаьжк1аш ю. Уьш ехна ваг1ахьара хьо.
— Дера, вог1ур ву-кх. Ахьа аьлларг даза вер вуй со?! — аьлла, вахана Ченлерг ешап долчу.
— Х1ей, ешап! — аьлла, Ченлерга мохь тоьхча, корехула ара а хьаьжна, лакхарчу ц1а чу а иккхина, сихха цергех г1айракх хьекха доьлла ешап.
— Арадала, ешап! — аьлла, мохь тоьхна Ченлерга юха а.
— Ахьа х1ун боху? — хаьттина ешапо, ара а долуш.
— Хьуна т1ехь ши гирда хьаьжк1аш ю, бохуш, ваийтина со эло, уьш схьаяхьаш вола, аьлла.
Иаккха, цергаш вовшах а хьекхош, Ченлергана т1етасаделла ешап. Катоьхна к1ажарш а лаьцна, доьрчийн тхов к1ел а дигна, цхьа дуо хьаьжк1аш ешапана ги а тоьхна, ша т1ехула т1е а хиъна, элан керта д1авахана Ченлерг.
— Х1ей, эла! — аьлла, кхайкхина xlapa.
— Ва-вай! — аьлла, корехула арахьаьжна эла.
— Суна кхо схьаяла ца туьгу хьаьжк1аш. Ахьа-айхьа яха, хьайн уьш кхунна т1ехь елахь, — аьлла, коре д1ах1оттийна Ченлерга ешап.
— Д1адаккхалахь, д1адаккхалахь! Айхьа даллийнчу д1адигалахь! — аьлла кхеравеллачу эло, куьйгаш а туьйсуш.
— Дера лелар вацара со хьуна xlapa д1ай-схьай эцна-м, — аьлла, т1ара а тоьхна, д1ахьажийна ешап Ченлерга. Цул т1аьхьа, ворх1 башломана т1ехьа иккхина, Ченлергах кхераделла ешап.

IV
Эло лелорг хиинчу Ченлерга цуьнга аьлла:
— Хьан ц1а чохь йиъначу сискалан а, т1еюьйхинчу бедарийн а юьхь ца яхьара, хьан корта схьа а баьккхина, оцу хьокханах буллур бара аса. Со хьоьца кхин 1ийр вац, — аьлла, хьуьнах д1аволавелла Ченлерг.
Ша лелийнчунна дохковаьлла, Ченлергана т1аьхьа а ваьлла, дехна эло:
— Ма г1ахьара хьо, х1инца цхьаьна дика 1ийр дара вай, — аьлла.
— Х1ан-х1ан, цкъа ямартло яьллачу меттехь 1алур вац со. Д1авоьду со, — аьлла, вахана оцу хьуьнчухула лелаш, цхьана кхаа стагана т1е кхаьчна Ченлерг.
— Ассалам 1алейкум! Х1ун нах ду шу? — аьлла, хаытина цаьрга Ченлерга.
— Ва 1алейкум салом! Обарг нах ду тхо, — аьлла цара.
— Со а ву-кх обарг, — аьлла Ченлерга.
— Делахь, цхьаьна 1ан деза-кх вай, — аьлла кхаа стага.
Царах а кхетта, цаьрца Iaш хиллаЧенлерг. Цхьана дийнахь, цхьаъ ц1ахь а витина, вуьйш талла бахана, шайца Ченлерг а волуш.
— Тхо ц1а дахкале, жижиг а тасий, галнаш а яй, 1елахь, — аьлла, ц1ахь висинчуьнга.
Жижиг а тесна, галнаш а йина, xlapa laш волчу хенахь:
— Х1ей! — аьлла арахь цхьаммо.
— Вай! — аьлла, араваьлла xlapa стаг.
— Ассалам 1алейкум! — аьлла, астаг1чу пхьагална т1е а хиъна, веанчу астаг1чу наьрто-орстхочо.
— Ва 1алейкум салом! Восса охьа, — аьлла ц1ийн дас.
— Вуссур ву дера со-м, ахьа восса аьлча а, ма восса аьлча а, — аьлла, охьавоьссина, чувахана, охьахиъна астаг1 наьрт-орстхо, шен астаг1чу пхьагалца цхьаьна.
Галнаш схьа а яьхна, жижигах пхи дакъа деш ц1ийнда воллуш, х1усамдега наьрт-орстхочо хаьттина:
— Хьо х1ун деш ву? — аьлла.
— Д1авахнарг кхоъ ву, вайша шиъ ву, пхи дакъа дора аса-м, — аьлла бухарчу стага.
— Хьан пхи дакъа-м ца хаьара суна, — аьлла, катоьхна схьалаьцна, пхьагалан ц1оганах мерз а баьккхина, таПийна юккъерчу б1ог1амах д1авихкина цо ц1ийнда. Т1аккха схьаэцна жижиг-галнаш кхаьллина д1а а яхийтина, айббина чорпин яй т1е а мелла, шен астаг1чу пхьагална т1е а хиъна, ваьлла д1авахаана астаг1 наьрт-орстхо.
Ц1ийнда д1аветтавелла, схьаветтавелла, халла васта а велла, яй а биллина, ц1а чу нуй а хьаькхна, юха ц1е а латийна, яй а оьллина, д1авижина. Талла баханарш, Ченлерг а т1ехь, ц1а баьхкина.
— Ахьа х1ун до, вижина 1уьллуш ма вухьо? — аьлла, хаьттина Ченлерга х1окху ц1ахь висинчуьнга.
— Гай лозуш вижнера со-м, — аьлла, жоп делла бухарчо.
Шолг1ачу дийнахь а, кхин цхьаъ ц1ахь а витина, талла бахана уьш. Ц1ахь виснарг, юург кхехкийна воллуш, юха а веана схьакхаьчна наьрт-орстхо.
— Х1ей! —аьлла не1ар т1ехь.
— Вай! — аьлла араваьллачу ц1ийндас.
— Ассалам 1алейкум! — аьлла наьрт-орстхочо.
— Ва 1алейкум салом! Восса охьа, — аьлла ц1ийндас.
— Вуссур ву дера со-м, ахьа восса аьлча а, ма восса аьлча а, — аьлла, охьавоьссина, чувахана, охьахиъна астаг! наьрт-орстхо, шен астаг1чу пхьагалца цхьаьна.
Ц1ийнда, яй охьа а биллина, галнаш схьа а яьхна, жижигах пхи дакъа деш воллуш, хаьттина наьрт-орстхочо:
— Ахьа х1ун до? — аьлла.
— Д1аваханарг кхоъ ву, вайша шиъ ву, пхи дакъа дора аса-м, — аьлла кхо.
— Хьан пхи дакъа ца дакъа-м ца хаьара суна, — аьлла, катоьхна ц1ийнда схьа а лаьцна, пхьагалан ц1оганах мерз а баьккхина, юккъерчу б1ог1амах къоьвллина иза д1а а вихкина, т1аккха схьаэцна жижиг-галнаш д1а а кхаьллина, айббина чорпин яй т1е а мелла, шен астаг1 пхьагална т1е а хиъна, ваьлла д1авахана астаг1 наьрт-орстхо.
Д1аветтавелла, схьаветтавелла халла васта а велла, яй а билина, ц1а чу нуй а хьаькхна, ц1е а латийна, юха а яй а оьллина, д1авижина ц1ийнда. Баьхкина ц1а кхаьчна талла бахнарш.
— Ахьа х1ун до, хьо вижина ма 1уьллу?—аьлла, хаьттина Ченлерга.
— Корта лозуш вижинера со-м, — аьлла кхо.
Т1аккха, кхоалг1ачу дийнахь, вуьш талла а бахийтина, Ченлерг висина ц1ахь. Ченлерг яй кхехкийна воллуш:
— Х1ей! — аьлла не1ар т1ехь.
— Вай! — аьлла, араваьлла Ченлерг.
— Ассалам 1алейкум! — аьлла наьрт-орстхочо.
— Ва 1алейкум салом! Охьавосса, — аьлла Ченлерга.
— Вуссур ву дера со-м, ахьа восса аьлча а, ма восса аьлча а, — аьлла наьрт-орстхочо.
— Дера вуссур вац, аса ма восса аьлча-м!—аьлла, катоьхна, схьа а лаьцна, астаг1 наьрт-орстхо а, астаг1 пхьагал а чудигина, пхьагалан ц1оканах мерзаш а даьхна, наьрт-орстхо а, пхьагал а д1а а дихкина, шен галнаш шелйолуьйтуш laш хилла Ченлерг, накъостий ц1а бахкаре а хьоьжуш. Баьхкина ц1а кхаьчна талла бахнарш.
— Хьан гай лазийтинарг, xlapa варий? — хаьттина Ченлерга стомара ц1ахь висинчуьнга.
— Вара, — аьлла цо.
— Селхана хьан корта лазийтинарг, xlapa варий? — хаьттина Ченлерга вукхуьнга а.
— Вара, — аьлла цо а.
— Делахь, тохий, ве шайна xlapa х1инца, — аьлла Ченлерга.
— Ма вехьара аша со, д1авахийтахьара! Кхин вог1ур вацара со, — аьлла, дехна наьрт-орстхочо.
— Х1окхул т1аьхьа кху aгlop хьайн лар ма гайталахь! Хьо хьаша вацахьара, аса корта боккхур бара хьан, — аьлла, шен астаг1чу пхьагална т1е а хаийна, д1авахийтина наьрт-орстхо Ченлерга.
Ченлергана, цхьана дийнахь кхерсташ лелаш, цхьа яккхий г1аланаш гина хьуьн чохь. Ша ц1а веъча, хаьттина цо шен накъосташка, уьш х1ун г1аланаш ю, аьлла.
— Оцу г1аланашкахь дукха нуьцкъал наьрт-орстхой бу бехаш, — аьлла накъосташа.
— Цаьргара г1аланаш схьаяхаза дуьне дуур ма дац аса, — аьлла, хьоьвзина Ченлерг.
— Дитахьара ахьа и г1уллакх. Цу чохь берш инзаре нуьцкъал наьрт-орстхой бу: цхьаннан — цхьа корта, шолг1ачун — ши корта, кхоалг1ачун — кхо корта, воьалг1ачун — биъ корта, пхоьалг1ачун — пхи корта, ялхалг1ачун — ялх корта, ворх1алг1ачун — ворх1 корта, борх1алг1ачун — барх1 корта, уьссалг1ачун — исс корта болуш, исс наьрт-орстхо ву цу г1аланашкахь вехаш верг. Вайга къийсалур дац цаьрца, Ченлерг, — аьлла накъосташа.
— Уьш мел нуьцкъал нах хилча а, со 1алур вац, цига ца вахча, — аьлла, вахана xlapa наьрт-орстхой бехачу г1аланашка.
Д1акхаьчча, г1аланийн не1арш еллаелла лаьтташ карийна Ченлергана, чохь цхьа а стаг а воцуш. Чохь, гобаьккхина х1иттийна лаьтташ, исс зилбухаран тур а хилла. Ченлерга, вовшех детташ, дика муьлха ду хьоьжуш, уггар дика цхьаъ хаьржина царах шена.
Мацца а, наьрт-орстхой ц1а бахкале, не1ара т1ехьа доккха ор а даьккхина, шен зилбухаран тур буйнахь а долуш, не1ара т1ехьа д1алечкъина Ченлерг.
Баьхкина наьрт-орстхой ц1а кхаьчна. Чувог1-вог1учунна тур тухуш, уьссалг1ачунна т1е кхаччалц, ор чу эхийтина к1анта уьш. Уьссалг1аниг, ши корта т1ехь а буьсуш, чувахана. Та11ийна тхов туьллуш, ор д1а а дуькъина, шен ц1ера нана а, жима ваша а далийна, цу г1аланашкахь ваха охьахиъна Ченлерг.
Ченлерг талла вахана волуш, цхьана буса х1окху исс корта болчу наьрт-орстхочун божли чохь болу гила, шен дас узарш деш а хезна, терсина, т1аккха дас ор чуьра схьа а кхайкхина, гилане аьлла:
— Хьайн да велла доккъана беттарг! Хьан да леш ма лаьтта! По де суна! Божли дуьхьал тоьхна лаьтта чхар, накха тоьхна, кхоьссина д1а а бахийтина,
беана ор т1е х1оьттина, берг тоьх-тоьхна, тхов д1акхоьссина, шен ц1ога чу а дахийтина, оззийна т1еваьккхина говро исс корта болу наьрт-орстхо. Т1аккха сихха вахана, Ченлерг ц1а вог1у воллучу некъа т1е ор а даьккхина, т1оьхула ж1олмаш а тосуш, ор дукъа а дуькъина, лечкъина, хьоьжуш Iaш хилла ши корта болу наьрт-орстхо. Иза хиъна, Ченлерган ц1ахь волу жимах волу ваша, цунна дуьхьал вахана.
— Ваша, ваша, ца1 бен воцу со лойла хьан, аса буьл-буьллучу бен ког буьллу белахь, — бохуш, Ченлерг т1ехьа а волуш, xlopш орал т1ех боьвлла бог1уш, лечкъина 1ачуьра схьаиккхина, Ченлергах летта наьрт-орстхо. Х1орш леташ, жимчу вашас шен вешина к1ел г1ум туьйсуш, наьрт-орстхочунна к1ел хи дуьттуш хилла. Т1аьххьара а Ченлерга айбина наьрт-орстхо логгец лаьттах а вахийтина, хьовзийна ши корта схьа а баьккхина, кхоьссина кхелли т1е бахийтина.

V
Xlopш ц1а кхаьчча, жимачу вашас аьлла Ченлерге:
— Вайн нана х1инца къанъелла а йог1у, цунна гlo а хир дара, хьуна нускал дало дезара вай, — аьлла.
— Далор-м дара вай..., шел тоьллачу к1анте бен ца луш, цхьа йо1 ю 1аьржачу-Хожин. Иза бен кхин йо1 яц х1окху махкахь. Ткъа Таьржачу-Хожел вай тоьлар а дац, — аьлла Ченлерга.
— Со вахийтахьара ахьа, ваша, йо1 яло, — аьлла, дехна жимачу вашас.
— Хьо ларор вац 1аьржачу-Хожех лата, ма г1ахьара хьо, — аьлла Ченлерга.
— Со ларор ву цунах лата, — аьлла, кечвелла, шен дина т1е а хиъна, вахана xlapa 1аьржачу-Хожех лата.
Воьдуш, цуьнан гloпa т1е а кхаьчна, чуваха меттиг лоьхуш xlapa лелаш, г1ароло, гlaп а йиллина, чувахийтина к1ант.
— Ассалам 1алейкум, 1аьржа-Хожа! Дика дог1ийла хьо вехачу г1али чу! — аьлла к1анта.
— Ва 1алейкум салом, жима к1ант! Восса охьа, — аьлла 1аьржачу-Хожас. Охьавоьссина, чувахана жима к1ант.
— Ахьа х1ун леладо? Хьо лаа леларий, к1ант? — аьлла, хаьттина 1аьржачу-Хожас.
— Со сайн вешина хьан йо1 еха веъна, — аьлла к1анта.
— Ткъа аса сайн йо1, сайл летта тоьллачуьнга бен, луш ма яц, — аьлла 1аьржачу-Хожас.
— Летар ву-кх вайша делахь, — аьлла жимачу к1анта.
Т1аккха 1аьржачу-Хожас тоьхна, ворх1 шарахь Iaxap бисина етт а бийна, и берриге е чу а тесна, цхьа гали ахьар а хьакхийна, галнаш а йина, етт баа хоьвшина xlopш. Xlapa к1ант цкъа-шозза кхаьллина валале, 1аьржачу-Хожас, хьаьккхина, дерриге жижиг а, галнаш а диъна, хьалаиккхина, аьлла:
— Х1инца летар ву-кх вайша!
Хьалаиккхина, лата воьлла xlapa шиъ. 1аьржа-Хожа, хьовззийна к1ант к1ел а виллина, цуьнан логах тур хьокхуш воллуш, г1али2 т1ера чу кхайкхинчу йо1а шен дега аьлла:
— Дада, ма вехьара ахьа и к1ант! Т1аьхье вон хир йолуш ю хьуна цуьнан! 1аьржачу-Хожас, йо1е ла а доьг1на, вахьа а вихьина, котамийн бун чу
кхоьссина к1ант.

VI
Шен жима ваша ц1а ван хьевелча, цхьа бохам хилла хир бу цунна, аьлла, сихха шен дин а кечбина, шен герз юкъах а дихкина, месала куй коьрта а та1ийна, шен дина а ваьлла, вешина т1аьхьа д1аиккхина Ченлерг.
Воьд-воьдуш, 1аьржачу-Хожин 1ежийн беша кхаьчна xlapa. Охьаэгнарш говро бууш, т1ехь мел берш ша бууш, оцу бешахула чекхваьлла Ченлерг. Г1алин г1аролаша хаам бина 1аьржачу-Хоже:
— Д1огахула вог1уш цхьаъ ма ву, бухахь мел берг биина говр ма ели, т1ехь мел берг биина ша ма вели иза, мекхашца хьийзаш к1ур ма бу, т1ома даьлла олхазар санна чехка бог1уш дин а ма бу цуьнан, — аьлла.
— Делахь иза диканна вог1уш вац шуна. Нуьцкъал стаг ву, шуна, — аьлла, воьхна хьоьвзина 1аьржа-Хожа.
Вахана гloпa т1е кхаьчна Ченлерг. Hel ца лоьхуш, шен дин rlona т1ех оьккхуьйтуш:
— Ассалам 1алейкум! — аьлла, чуваьлла Ченлерг.
— Ва 1алейкум салом! Восса охьа, — аьлла 1аьржачу-Хожас. Охьа а воьссина, чувахана Ченлерг.
— Ахьа х1ун леладо, мехкан воцу хьаша? Хьо лаа леларий? — аьлла, хаьттина 1аьржачу-Хожас.
— Суна дезаш х1ума дац. Со лата веъна, — аьлла Ченлерга. Тоьхна 1ахар-етт а бийна, цхьа гали ахьар а хьакхийна, уьш ерриг кхехкийна хьалха а ехкина, яа хиъна xlapa шиъ. Шаьш жижиг-галнаш диина ваьлча, хьалаиккхина, вовшах летта. Ченлерга лаьттах тоьхна, 1аьржа-Хожа логгец лаьттах а вахийтина, лога т1е зилбухаран тур х1оттийна.
1аьржа-Хожа деха ваьлла Ченлерге:
— Д1о йо1 а ю хьуна, д1о даьхни а ду хьуна, сан корта ма баккхахьара ахьа! — бохуш.
— Хьан йо1 а хьашт яц, хьан даьхни а хьашт дац. Сан ваша схьава суна, т1аккха дийна вуьтур ву аса хьо, — аьлла Ченлерга.
Иза хезначу йо1а, едда яхана, котамийн бун чуьра схьаваьккхина, дика лийча а вина, т1е духар а дуьйхина, кечвина валийна, д1авелла Ченлерге жима к1ант.
1аьржа-Хожа, ша лаьттах схьаваьккхича, шен йо1 а елла, дерриге даьхни хьалха а даьхна, шен г1аролашца Ченлерг вехачу г1аланашка вахана.
Кхаа дийнахь, кхаа бусий той-ловзар а дина, юхабирзина уьш. Ченлерг а, цуьнан ваша а, нускал а мерзачу безамца дехаш дисина шайн г1алахь.


Ченлерг


I
Через лес по тропинке шла женщина с сыном в дом своих родителей. Вдруг навстречу им вышел медведь.
— Отпусти меня! — попросила женщина медведя.
— Нет, не отпущу! — ответил медведь, качая головой, схватил их, забросил себе на спину и пробираясь через чащи по берегам рек, принес и бросил их в дупло.
Мальчику медведь дал имя «Ченлерг» — ухо медведя. Каждый день медведь приносил мясо в пасти и кормил мать и ее сына. Когда Ченлерг подрос, стал ходить и научился говорить, то он спросил свою мать:
— Этот четырехногий с большими ушами, что принес в пасти нам мясо в дом, что это?
— Это твой отец,— пошутила мать.
— Разве бывает отец с четырьмя ногами как у собаки и с большими ушами? Он не мой отец! — сказал Ченлерг.
— Когда я шла в дом родителей с тобой, он забросил нас на спину и насильно принес сюда, с тех пор мы вместе живем здесь, — сказала мать.
— Если я убью этого медведя, ты нашла бы дорогу домой? — спросил Ченлерг.
— Конечно, нашла бы, — ответила мать, тогда сын пошел навстречу медведю, спрятался за кусты и стал ждать. С мясом в пасти показался медведь. Выскочил Ченлерг из-за куста, бросился на медведя и зарубил его топором.
Потом вместе с матерью пошли они домой и стали там жить. Дети стали дразнить его «медвежье ушко, медвежье ушко». Собрал Ченлерг уважаемых стариков села и сказал:
— Если я разозлюсь, я уничтожу весь этот аул. Я не хочу причинять вам несчастье. Я не буду жить среди вас. Я ухожу. Вы свободными живите! — и ушел через большой лес.

II
Шел он, шел через лес и когда ушел достаточно далеко, то повстречал одного богатого князя.
— Работник нужен тебе? — спросил его Ченлерг. -— А какую плату ты берешь? — сказал князь.
— Лишь бы было поесть да одеться и хватит мне, — ответил Ченлерг.
— Пойдем тогда, сказал он и повел парня во двор. Прошло немного времени и князь говорит:
— Ченлерг, дрова закончились, пойди за дровами. Вон там, в сарае стоят быки, а на улице телега и вот тебе ремешок.
— Конечно, пойду. Разве я могу не сделать то, что ты говоришь! — сказал Ченлерг и отправился за дровами. Приехал он в большой лес и стал с корнями валить дубы, складывать их и, набрав много, связал их ремешком и потащил. Дотащил он до середины села воз и, пробираясь ко двору князя, у одного забор с калиткой снес, у другого угол сарая свалил.
— Эй, князь! — позвал Ченлерг.
— Что? — спросил князь, выглянув из окна.
— Я привез тебе дрова, а ты теперь наруби их, — сказал парень. Князь очень удивился. Он испугался, узнав, что Ченлерг такой сильный человек.
— Какой он сильный человек, да если он разозлится, то весь аул разнесет, — подумал князь и пошел искать лекарство, что бы его убить. Сел он на коня и у всех, до кого достает его плеть, спрашивал, но никто не знал такого лекарства, чтобы убить Ченлерга. Наконец, одна Жера-Баба, которая жила на самом краю села, сказала князю:
— Вон, видишь ту гору, за ней живет один дракон, скажи, что он должен тебе десять копеек, и пошли Ченлерга забрать их. Этот дракон не отпустит его назад.

III
Вернулся князь домой и сказал Ченлергу:
— Вон, видишь ту гору, за ней живет дракон, он мне должен десять копеек, пойди и попроси отдать долг.
— Конечно, пойду. Разве я могу не сделать то, что ты говоришь?! — сказал Ченлерг, вышел и пошел к дракону.
Когда Ченлерг залез на гору, он увидел человека, который вез дрова, подошел к нему и поздоровался:
— Ассалам, алейкум!
— Ва алейкум салом! — ответил на приветствие старик и сприсил:
— Что ты тут делаешь, чужестранец? Не отвечая на вопрос, Ченлерг снова спросил:
— Вон тот, что за овраг? Старик ответил:
— Это нора дракона.
— А вон то синее, что за место? — спросил юноша.
— Это озеро, в котором находится дракон.
— А что это виднеется как лес?
— Это грива дракона.
— А вон там, что за огонь?
— Это искры, которые сыпятся, когда он скрипит зубами. Поблагодарил Ченлерг старика и пошел в овраг к дракону.
— Эй, дракон! — крикнул Ченлерг.
— Что тебе?! — ответил дракон.
— Князь говорит, что за тобой долг — десять копеек, он прислал меня за ним! — сказал юноша.
— Да ты что, юноша! Если бы ты не был гостем, то я бы тебе показал! Я не трону тебя, потому что ты гость! — сказал дракон.
— Да я с тобой не об этом говорю, быстро отдавай десять копеек! — прикрикнул на него Ченлерг.
Заскрежетал зубами дракон и кинулся на него. Схватил Ченлерг его за гриву и влез на него. Надавал пощечин, сел верхом, поехал на драконе во двор князя и остановился перед окном.
— Эй, князь! — позвал Ченлерг.
— Что? — спросил князь и выглянул в окно.
— Я не могу у него забрать десять копеек. Если ты сможешь, забери сам, — сказал Ченлерг. Испугался князь и руками машет:
— Убери, убери! Отведи его туда, откуда привел!
— Да не буду я водить его туда-сюда! — сказал Ченлерг, размахнулся, ударил дракона и отправил туда, откуда привел. Перепугался дракон и за седьмую гору прыгнул. Еще сильнее испугался князь Ченлерга и снова пошел он к Жера-Бабе.
— Что же мне теперь делать? Он привел ко мне дракона! — сказал князь. Вон в том лесу живет ведьма. Скажи ему, что она должна тебе две гирды кукурузы, чтобы он забрал долг, — посоветовала Жера-Баба. Пришел домой князь и говорит:
— Ченлерг, вон в том лесу живет ведьма, она мне должна две гирды3 кукурузы. Пойди и забери их.
— Конечно, пойду. Разве я могу не сделать то, о чем ты говоришь?! — сказал Ченлерг и отправился к ведьме.
— Эй, ведьма! — крикнул Ченлерг.
Ведьма выглянула в окно, увидела его, поднялась в верхнюю комнату и быстро стала точить зубы.
— Выходи, ведьма! — опять крикнул Ченлерг.
— Что тебе нужно? — спросила ведьма и вышла.
— Меня князь прислал, сказал, чтобы я забрал две гирды кукурузы, которые ты ему должна.
Заскрежетала зубами ведьма и бросилась на Ченлерга. Схватил он ее за волосы, потащил под крышу, где стояли сапетки с кукурузой, взвалил на спину ведьме одну сапетку, сел сам сверху, и поехали они во двор князя.
— Эй, князь, — позвал Ченлерг.
— Что? — спросил князь и выглянул в окно.
— Мне она не хочет отдавать кукурузу. Ты сам забери, если она тебе ее должна, — сказал Ченлерг и поставил ведьму у окна. Испугался князь и руками машет:
— Убери, убери! Отведи ее туда, откуда привел!
— Да не буду я водить ее туда-сюда! — сказал Ченлерг, размахнулся, ударил ведьму и отправил туда, откуда привел. Перепугалась ведьма и за седьмую гору прыгнула.

IV
Понял Ченлерг, что затевает князь, и сказал ему:
— Если бы я не считался с тем, что ел у тебя и одевался, то снес бы тебе голову и одел ее на этот кол. Больше я не буду с тобой жить, — повернулся и пошел в лес. Раскаялся князь в том, что затевал, догнал Ченлерга и попросил его:
— Не уходи, теперь вместе мы хорошо будем жить!
— Нет, там, где я один раз столкнулся с коварством, я не смогу жить. Я ухожу, — сказал Ченлерг и пошел в лес, там он встретил трех человек. Поприветствовал он их и спросил:
— Ассалам алейкум! Что вы за люди? Они ответили на приветствие:
— Ва алейкум салом! Мы люди из абреков.
— Я тоже абрек, — сказал Ченлерг.
— Тогда мы должны жить вместе, решили три человека. Присоединился к ним Ченлерг и стал с ними жить. Однажды днем, пошли
они вместе с Ченлергом на охоту, а дома оставили одного.
— До нашего прихода домой свари мясо, сделай галушки и жди нас, — сказали они оставшемуся. Сварил он мясо, сделал галушки и в это время с улицы кто-то крикнул:
— Эй! — крикнул он.
— Что? — спросил человек и вышел.
— Ассалам алейкум! — приветствовал его приехавший на хромом зайце хромой нарт-орстхоец.
— Ва алейкум салом! Слезай, — сказал хозяин.
— Да я слезу, и если ты скажешь слезай и если даже скажешь не слезай! — ответил нарт-орстхоец, слез, зашел и сел, вместе со своим хромым зайцем. Вытащил галушки хозяин и стал разрезать мясо на пять частей, тогда нарт-орстхоец спросил его:
— Что это ты делать?
— Ушли трое, нас двое, вот я и делаю пять частей, — ответил человек.
— Не знаю я никакие твои пять частей! — вскочил тот, схватил его, выдернул волос из хвоста зайца, и накрепко привязал хозяина к среднему столбу. Потом нарт-орстхоец взял съел все мясо с галушками, выпил весь бульон из кастрюли, сел на своего хромого зайца и уехал.
Повертелся, покрутился хозяин, с трудом развязался, помыл кастрюлю, подмел, снова разжег огонь, поставил кастрюлю и лег спать. Охотники вместе с Ченлергом вернулись домой.
— Что с тобой? Почему ты лежишь? — спросил Ченлерг у человека, который остался дома.
— У меня разболелся живот, вот я и прилег, — ответил тот.
И второй день пошли они на охоту, оставив другого человека дома. Оставшийся варил еду и опять приехал нарт-орстхоец.
— Эй! — крикнул он.
— Что? — спросил человек и вышел.
— Ассалам алейкум! — приветствовал его приехавший на хромом зайце хромой нарт-орстхоец.
— Ва алейкум ссалом! Слезай, — сказал хозяин.
— Да я слезу, и если ты скажешь слезай и если даже скажешь не слезай! — ответил нарт-орстхоец, слез, зашел и сел, вместе со своим хромым зайцем. Вытащил галушки хозяин и стал разрезать мясо на пять частей, тогда нарт-орстхоец спросил его:
— Что это ты делашь?
— Ушли трое, нас двое, вот я и делаю пять частей, — ответил человек.
— Не знаю я никакие твои пять частей! — вскочил нарт-орстхоец, схватил его, выдернул волос из хвоста зайца, и накрепко привязал хозяина к среднему столбу.
Потом съел все мясо с галушками, выпил весь бульон из кастрюли, сел на своего хромого зайца и уехал.
Повертелся, покрутился хозяин, с трудом развязался, помыл кастрюлю, подмел, снова разжег огонь, поставил кастрюлю и лег спать. Возвратились домой охотники
— Что с тобой, почему ты лежишь? — спросил Ченлерг.
— У меня разболелась голова, вот я и прилег, — сказал тот. Потом на третий день отправил Ченлерг других на охоту, а сам остался дома.
— Эй! — крикнули у двери.
— Что? — сказал Ченлерг и вышел.
— Ассалам алейкум! — поприветствовал нарт-орстхоец.
— Ва алейкум салом! Слезай, — сказал Ченлерг.
— Конечно, слезу, и если ты скажешь слезай и даже если скажешь не слезай! — сказал нарт-орстхоец.
— Конечно, ты не слезешь, если я скажу не слезай! — сказал Ченлерг, схватил хромого нарт-орстхойца и его хромого зайца, завел их, выдернув из шкуры зайца волосы, связал их и, выложив галушки, сел ждать, пока они остынут, и пока придут его друзья. Возвратились озхотники.
— Это вот этот заставил болеть твой живот? — спросил Ченлерг у того, кто позавчера оставался дома.
— Да, — сказал он.
— Это вот этот заставил болеть твою голову? — спросил Ченлерг и у другого.
— Да, — сказал и он.
— Тогда убейте его сейчас, — сказал Ченлерг.
— Не убивайте меня, отпустите! Я больше никогда не приеду сюда, — стал просить нарт-орстхоец.
— После этого никогда больше не появляйся здесь! Если бы ты не был гостем, я отрубил бы тебе голову, — сказал Ченлерг и отправил нарт-орстхойца, посадив на хромого зайца.
Однажды бродил Ченлерг по лесу и увидел большие башни. Пришел он домой и спрашивает у своих друзей, что это за башни.
— В этих башнях живут очень сильные нарт-орстхойцы, — сказали друзья.
— Я не буду жить на этом свете, если не отберу у них башни, — заволновался Ченлерг.
— Оставил бы ты это дело. Там живут очень сильные нарты: у одного — одна голова, у второго — две головы, у третьего — три головы, у четвертого — четыре головы, у пятого — пять голов, у шестого — шесть голов, у седьмого — семь голов, у восьмого — восемь голов, у девятого — девять голов, девять нарт-орстхойцев живет в башнях. Мы не сможем их одолеть, Ченлерг, — сказали друзья.
— Какие бы они сильные люди не были, я не смогу туда не пойти, — сказал он и отправился к башням, в которых жили нарт-орстхойцы.
Приехал Ченлерг и видит, двери башен открыты, внутри никого нет. И в комнате кругом поставлены девять сабель. Взял их Ченлерг, бьет друг об друга, смотрит, какая лучше, и выбрал для себя одну самую лучшую.
За то время, пока нарты не приехали домой, Ченлерг выкопал большую яму за дверью и спрятался за ней со своей саблей.
Пришли нарт-орстхойцы домой. Каждого по одному юноша убивал и сбрасывал в яму, до девятого. У девятого остались живы две головы. Накрепко закрыв яму крышей, юноша привез из дома свою мать и младшего брата, и стали они жить в этих башнях.
Однажды, когда Ченлерг ушел на охоту, ночью конь девятиголового нарт-орстхойца из конюшни услышал стоны и заржал, тогда хозяин коня позвал его из ямы и сказал:
— Чтобы тебя били о мой труп, когда я умру! Ведь твой хозяин умирает! Помоги мне!
Дверь конюшни подпирал большой камень, конь его отбросил грудью, подошел к яме, копытами выбил крышу и вытащил девятиголового нарт-орстхойца с двумя головами.
Потом нарт-орстхоец вырыл большую яму на той дороге, по которой должен был вернуться домой Ченлерг, забросал сверху мелким кустарником, спрятался и стал ждать. Узнал про это младший брат Ченлерга и пошел ему на встречу.
— Брат, брат, пусть умрет твой единственный брат, если ты не пойдешь за мной след в след, — попросил он, и так, с Ченлергом сзади, прошли они яму, и в это время из засады выскочил нарт-орстхоец, и начали они бороться с Ченлергом. Когда они боролись, то младший брат своему брату под ноги песок сыпал, а под ноги нарт-орстхойца воду лил.
Изловчившись Ченлерг, поднял нарт-орстхойца и вогнал в землю по самую шею, потом отрубил две головы и выбросил на навозную кучу.

V
Пришли они домой и говорит младший брат Ченлергу:
— Наша нана4 уже стареет, надо привести тебе невесту, ей была бы помощь.
— Мы бы привели..., есть дочь у Черного Хожи, которую он отдаст только за того, кто его победит. В этой стране кроме нее нет девушки. А Черного Хожу мы победить не сможем, — ответил Ченлерг.
— Разреши мне поехать, брат, привезти девушку, — попросил младший брат.
— Ты не справишься с Черным Хожей в борьбе, не ходил бы ты, — сказал Ченлерг.
— Я справлюсь с ним в борьбе, — ответил брат, собрался, сел на своего коня и отправился к Черному Хоже.
Шел-шел, дошел до его крепости и стал искать вход, в это время стражник открыл крепость и впустил юношу.
— Ассалам алейкум, Черный Хожа! Пусть добро придет в твой дом! — поприветствовал юноша.
— Ва алейкум салом, юноша! Слезай, — сказал Черный Хожа. Слез юноша и вошел.
— По своей ли ты воле приехал, юноша? — спросил Черный Хожа.
— Я приехал засватать твою дочь за своего брата, ответил юноша.
— Но я свою дочь отдам только за того, кто меня победит в борьбе, — сказал Черный Хожа.
— Тогда мы будем драться, — сказал юноша.
Черный Хожа зарезал корову, которая семь лет была без приплода, все мясо забросил в кастрюлю, из одного мешка кукурузной муки сделали галушки и сели они есть.
Пока юноша раза два успел проглотить, Черный Хожа съел все мясо, все галушки, вскочил и говорит:
— Вот теперь мы будем бороться!
Вскочили они оба и начали бороться. Когда Черный Хожа схватил юношу, скрутил, положил под себя и приставил саблю к горлу, из башни вниз его позвала дочь и сказала:
— Дада, не убивай этого юношу! Последствия от этого будут плохие! Послушался Черный Хожа своей дочери, схватил юношу и забросил его в курятник.

VI
Когда младший брат задержался приехать домой, Ченлерг подумал, что, наверное, с ним случилось беда, и быстро приготовил своего коня, повязал оружие на пояс, одел на голову мохнатую шапку, сел на коня и поехал вслед за братом.
Ехал-ехал и приехал в яблоневый сад Черного Хожи. Те яблоки, что попадали, конь съедал, те, что на дереве, он сам ел, так и прошел через весь сад Ченлерг.
Стражники сообщили Черному Хоже:
— Вон там идет один, те яблоки, что внизу, его конь все съел, те, что на деревьях, он сам все съел, как летящая птица, быстро мчится его конь, от усов его, кружась, дым идет!
— Тогда не для добра он едет к нам. Это сильный человек, — сказал Черный Хожа и заволновался.
Доехал Ченлерг до крепости. Не искал он дверь, а перепрыгнул на коне через крепость и вошел в нее:
— Ассалам алейкум! — поприветствовал он.
— Ва алейкум салом! Слезай, — сказал Черный Хожа. — Что ты делаешь, чужестранец? По своей ли воле приехал?
— Мне ничего не нужно. Я приехал драться, — сказал Ченлерг.
Зарезал не телившеюся корову, из мешка кукурузной муки замесил и сделал галушки, все это сварил, и сели они вдвоем есть. Когда мясо и галушки были съедены, вскочили оба и стали бороться. Схватил Ченлерг Черного Хожу, и вогнал в землю по самую шею и приставил к горлу саблю. Взмолился Черный Хожа:
— Вон тебе девушка, вон тебе имущество, только не руби мне голову!
— Мне не нужна твоя дочь, мне не нужно твое имущество. Приведи мне моего брата, тогда я оставлю тебя в живых, — сказал Ченлерг. Услышала это девушка, побежала, вывела из курятника юношу, умыла, одела, привела и отдала Ченлергу.
Когда Черного Хожу вытащили из земли, он отдал свою дочь, свое имущество и со своими стражниками отправились они все в башню, где жил Ченлерг. Три дня и три ночи длилась свадьба, а потом они возвратились. А Ченлерг, его невеста и брат остались жить в своей башне в согласии и большой любви.
__________________
Просмотров: 1055 | Добавил: papisedarchi | Рейтинг: 5.0/1
Всего комментариев: 0
Имя *:
Email *:
Код *:


Сайт управляется системой uCoz
Copyright MyCorp © 2024