Хьасан а, Ахьмад а

I

Хьалхалерчу заман чохь цхьана юьртахь вехаш хилла хьолана а, ницкъ болуш хиларна а, ц1арна а ц1е яхна волу цхьа эла. Хала а, къиза а хилар бахьанехь, наха цунна ц1е тиллина хилла 1аьржа эла, аьлла. Нахаца к1оршаме а, шен амалехь а хилла иза.
Луларчу юьртахь байлахь висина шала вина жима ши ваша хилла, Хьасан, Ахьмад ц1ераш а йолуш, шиннан а ялх-ялх шо сов хир долуш. Хьасан хьекъал долуш хиларна а, хазаллина а г1араваьлла хилла. 1аьржа эла царах шена к1ентий а бина, и шиъ схьавало вахана. Хьасанна а, Ахьмадана а реза а хилла, схьавалийна цо и шиъ. Наха ма вийццара т1ех хаза а, хьекъал долуш а карийна цунна Хьасан, ткъа Ахьмад ца хилла Хьасан санна хаза а, хьекъал доккха долуш а.
1аьржа эла волчохь вехаш Хьасан а, Ахьмад а волуш, шераш даьлла, ши к1ант воккха а хилла. Цу хенахь цу шиннан итт-итт шо дуьзна. Кхин т1е а хазвелла, тавелла, ницкъ болуш хилла д1ах1оьттина ши ваша. 1аьржа эла Хьасанца ч1ог1а дика хилла. Ша ц1ера волуш а, дехьа-сехьа воьдуш а, Хьасанна бехкамаш беш а я хьехарш деш а вацара и, Хьасанна шена дикахо хаьа массо х1ума а, олий, д1авоьдуш хилла и шен г1уллакхе. Бакъду, Ахьмадана-м ца хилла и Хьасанна санна реза, цул сов, Ахьмадана цхьацца бехкамаш беш а, жимма а бахьана даьлча, дов деш а хилла.
Цкъа, цхьана дийнахь, лула юьрта эло тойне кхайкхина 1аьржачу эле. Иза цига тойне вахана шеца Хьасан а эцна. Ахьмадана цхьацца бехкамаш а бина, шаьш тойне ваха араволуш, цо Ахьмаде аьлла:
— Ахьмад! Аса Хьасане х1умма а ца олу, цуьнга цкъа а х1умма а баха ца оьшу дела а, шега х1умма а ца аьлча а, цунна дерриге а дан оьшург хаьа дела а. Ахьа вайн даьхни а 1алашде, чуьра г1уллакх а де, керт ц1ена а латтае, доцца аьлча, дан мел оьшу г1уллакх де. Амма вайн хьалхарчу ц1ийнан къоьвлина йолчу не1аран дог1а а ма даккхалахь, цу ц1ийнан не1 елла а ма еллалахь, хер а ма елахь! Ледарло ахьа ялийтахь, аса могуьйтур дац хьуна, виц ма лолахь!
И къамел а дина, шега кхайкхинчу тойне а вахана, цигахь элашца а, стунашца а сакъоьруш Iaш хилла 1аьржа эла.
Эло шега де аьлларг, дерриге а кхочушдина Ахьмада. Амма цхьа ледарло яьлла цуьнгара: хьалхарчу ц1ийнан не1, дог1а а даьккхина, д1айиллина цо. Шегара ледарло ша х1унда ялийтира, Ахьмадана шена а ца хаьара. Мухха а делахь а, цо не1 д1а-йиллина — дуьне серладоккхуш, ч1ог1а исбаьхьа а, хаза а нур аракхетта цу чуьра. Цу чохь Ахьмадна гина паччахьан дуьненахь уггаре а хазачу йоь1ан дашо сурт. Цуьнан хазаллина а, хазачу нуьрана а Ахьмад ч1ог1а цец а ваьлла, кхера а велла. Цо сихха не1 д1а а ч1аг1йина, дог1а д1атоьхна.
Ахьмада сихха не1 д1ач1аг1йина, дог1а тоьхнехь а, 1аьржачу элана хиъна, цо не1 д1айиллиний а, цо и юха д1ач1аьг1ний а, х1унда аьлча, Ахьмада не1 д1айиллинчу хенахь, цу чуьрчу паччахьан йоь1ан дашо суьртан нур ц1а чуьра аракхетта. Цул т1аьхьа дукха ца 1ийна 1аьржа эла тойнехь, сихонца ц1а веана иза.
Ша ц1а веанчул т1аьхьа, хьем ца бина цо Ахьмадна та1зар дан, цхьана а адамана ца хоуьйтуш, шешан бешарчу гly чу кхоьссина цо Ахьмад. Ур-атталла Хьасанна а ца хиъна, Ахьмад стенга вахана. Хьасана эле хаьттина:
— Дада! Ахьмад стенга вахана? — аьлла. 1аьржачу эло доцца аьлла:
— Ца хаьа суна, Ахьмад стенга вахана.

II

Цул т1аьхьа ши-кхо де а даьлла, Хьасанна Ахьмад стенга вахана ца хууш. Цкъа бешахула са а гатталуш, Ахьмадан хьокъехь ойла а еш, волавелла лиэлаш хилла Хьасан. Г1у юххехула т1ехволуш сецча, цунна хетта, цу чохь цхьа адамо узар деш санна. Г1у йисте а вахана, цу чу хьаьжча, цу чохь цунна гина, т1улгаш т1е охьа а хиъна, воьлхуш 1аш, мацалла а, милла а валла воллуш, ч1ог1а г1елвелла а, беса а шен ваша Ахьмад. Иза воьлхуш хилла, гlapa ца волуш, меллаша.
— Ахьмад, хьо гly чу муха воьжна? XIapa х1ун ду? — хаьттина вашас.
Ахьмада аьлла:
— Хьасан, со гly чу вожа ца воьжна, эло кхоьссина. Элана хаале, д1авала кхузара, ахьа сан терго йо, аьлла, хьо а х1аллаквийр ву цо.
— Со кхузара д1авер вац, хьо гly чуьра хьала ваьккхиний бен. Ахьа собар делахь, Ахьмад, аса муш бахьар бу, — аьлла, ваханчу Хьасана муш беъна. Муш гly чу а кховдош, цо аьлла:
— Ахьмад, д1алаца муш, хьалавала сихха.
— Хьасан, со кхоьру элах, ма ваккха со хьала, цо ший а вуьйр ву вайша. Хьо висар а яра-кх г1оле.
— Вехь, ший а вуьйр ву цо, ца вехь, ший а дийна вуьсур ву, хьалавала хьо, — аьлла, Ахьмад гly чуьра схьа а ваьккхина, аддамана хуу доцчу меттехь, бешахь, цунна меттиг а кечйина, къайллах цунна дуург-мерг а латтош, кхобуш хилла Хьасана шен ваша. Иштта масех шо д1адаьлла.

III

Малхбузе хазъеш, чубуза дикка охьакерчина хилла малх. Юьрта йистехула охьадоьдуш хаза хи а долуш, хина лахахьа aгlop тог1и хилла, мехкарша а, зударша а хи а оьцуш, дийна салу а долуш, xlop суьйранна хи йист а х1уттуш. Маь1-маь11ехь пхьоьханаш а йина, сийначу бай т1ехь хоьвшиний, лаьтташший кегий нах а хилла. Хи эца хи т1е оьхушший, хи т1ера ц1а оьхушший мехкарий а хилла. Суьйранна шайн дой хи т1е а кхуьйлуш, хиш а мийлош, ц1а оьхуш кегий нах а, Хьасан санна а, цул даккхий а бераш а хилла.
Хьасан а веъна, шен дин-бекъа а эцна хит1а. Массара а тидам бина Хьасанан. Даима а ма хеттара, и гина хаза а хетта царна. Бекъана хи а малийна, Хьасан ц1ехьа воьдуш, мехкарша а, кегийчу наха а шех лаьцна дуьйцуш а, ша хестош а хезна цунна.
Хих к1удалш а юьзина, ц1ехьа буьйлабеллачу мехкаршна уллохула а ваьлла, церан суьйре дика а йина, д1аволавелла Хьасан.
Цу мехкарех цхьана йо1а аьлла:
— Дуьнен чохь цкъа а хиллий-те Хьасан санна хаза а, хьекъал долуш а адам? Мел хаза а, оьзда а ву-кх и! Кхузара 11 шеран некъ бан биэзачу махкахь ю боху, дуьненахь массарал а хаза йолу паччахьан йо1. Иза шена юьйцу хезнехь, иза яло гlypг хир вара иза.
И дешнаш а хезаш, д1авахна Хьасан.
Ц1ахь ч1ог1а ойлане ваьлла Хьасан. Цуьнан дагахь хилла йо1а хи йистехь аьлларг. Цо ойла йина шен вешин Ахьмадан а, шена юьйцу хезначу паччахьан йоь1ан а. Х1уьу а дина а, паччахьан йо1 йолчу кхача а, цига воьдуш, шеца Ахьмад вига а дагахь хилла цунна.
1аьржачу элас хаьттина Хьасане:
— Хьасан, ахьа стенан ойла йо, ахьа стенна сагатдо? Цхьана х1уманан ойланаш-м йо ахьа.
Хьасана аьлла:
— Бекъа хит1а эцна ваханчохь, хи йистехь, сайна дуьйцуш хезначуьнан ойла еш Iapa со. Суна ч1ог1а лаьа цига ваха а, цига кхача а.
— И «цига» бохург, паччахь йо1 йолчу бохург дуй хьан? Хьасан, и паччахьан йо1 йолчу кхача ницкъ кхочурий-те хьан? И йо1 йолчу кхача а, и ган а дукха элий, мехкадай, эпсарш, инарлаш, ткъа иштта паччахьаш а г1иртина, амма цунна т1екхача а, и ган а, цуьнца къамел дан а ницкъ ца кхаьчна церан цхьаннан а. Цу йоь1ан сурт даккхийта а, я дешех кхелина цуьнан сурт кечдайта а ницкъ ца кхаьчна сан, сан доттаг1 волчу элан бен. И сан доттаг1 волу эла кхузара д1а итт шеран гена некъахь вехаш ву. Вайн хьалхарчу ц1а чохь долу дашо сурт цуьнан ду. Хьуна иштта ч1ог1а цига ваха лууш хилча, аса вохуьйтур ву хьо цига. Цхьайтта шарна некъана дуург-мерг а, т1едухург а кечдийр ду вай хьуна, ши дин а бу хьуна. Кечло новкъа вала.
Хьасан сихонца кечвелла, Ахьмаде а хаийтина цо, шаьшшиъ гена новкъа ваха везаш хилар, амма элана хууш ца хилла, Ахьмад бешахь 1алашвеш хилар а, иза Хьасанца г1ур ву-вац а.
Хьасан а цуьнца, элана ца хууш, Ахьмад а новкъа ваьлла, цхьайтта шарна некъана дуург-мерг а, т1еюхург а шайца йолуш, цхьацца дин а хилла цу шиннан.

IV

Нисса итт шарахь некъ бина цу шимма. Юург а кхачийна, т1еюхург йоьхна д1аяьлла, ший а ч1ог1а тишвеллий, г1елвеллий, ч1ог1а беркъий хилла и шиъ. Ши дин а, д1акхачале, белла церан. Г1аш цхьана шахьара кхаьчна и шиъ. Ворх1азза т1ек1елйина хаза г1аланаш гина цу шинна. Цу г1аланашна хьалхахь долчу т1ай т1е кхаьчна и шиъ. Шаьшшиъ ч1ог1а беркъаваьлла хиларна, г1али чу ваха эхь-бехк а хетта, цу т1ай к1ел д1авирзина и шиъ. Ворх1азза т1ек1елйинчу г1али чохь лакха т1ерачу ц1ийнан корехула арахьаьжначу элана гина, цхьа-ши адам т1ай к1ел доьрзуш. Эло шен ялхо вахийтина, и шиъ мила ву а хьажа, схьа а валаве, аьлла. Ваханчу ялхочо, т1ай йисте а х1оьттина, аьлла Хьасаней, Ахьмадей:
— Со сан эло ваийтина, шуьшиъ мила ву а хьажа, сихонца шена т1е а валаве, аьлла.
Цу шимма аьлла:
— Тхойшиъ муха вог1ур ву цига, гой хьуна, ч1ог1а беркъа ву тхойшиъ, стагана гучувала а эхь хета тхойшинна. Иштта алахьа цу эле. Цхьайтта шеран гена некъ а бина оха, 1аьржачу элан ши к1ант а ву тхойшиъ.
Ваханчу ялхочо, шега цара ма аллара, эле д1а а аьлла, элана шен доттаг1чуьнан элан ши к1ант вовза а воьвзина, цо царна дика т1еюхург а яхьийтина, и шиъ сихонца чувалаве, аьлла.
Элан ялхочуьнца чу а вахана, элан де дика а дина, д1ах1оьттина Хьасан, Ахьмад. Элас, маршалла а хаьттина, охьа а хаийна, парг1атваьккхина и шиъ. Хьасанан хазаллина а, хьекъал долуш хиларна а, массо а цецваьлла хилла.
Эле Хьасана дийцина г1уллакх ма дарра. Цу эло а аьлла Хьасане, 1аьржачу эло аьлларг. Хьасанна а, Ахьмадана а паччахьан хазачу йоь1ан дешех кхелина кечдина сурт а гайтина эло. Цу суьртан хазаллех цецваьлла висина и шиъ.
И шиъ новкъа вала а, цу йо1ана т1е кхача а сихвелла. Кхин а цхьана шеран некъ бисина цу шиннан бан. Нисса и шо чекхдолучу буса и паччахьан йо1 дас-паччахьо кхечу паччахьан к1анте маре луш а хилла. Иза а хаийтина эло Хьасане. Цу шинна, шен доттаг1чун ши к1ант хиларе терра, цхьацца дин а, дуккха а деши а, цхьана шарна дуург-мерг а, т1ейоха х1ума а елла эло. Ша ара а ваьлла, и шиъ новкъа а ваьккхина, т1аккха чувеана эла.

V

Шарахь некъ бича, и шиъ д1акхаьчна паччахьан йо1 ехачу г1ала. Буьйса яккха цхьа йоккха стаг йолчу бахана xlopш. Къен стаг хидла и ша, делахь а шен юург хьалхайиллина, хьошалла дина цо шина вешина. Т1аккха Хьасана шаьш арадаьккхина г1уллакх д1адийцина йоккхачу стаге. Цо царна хьехар дина, муха кхача веза паччахьан йо1а т1е. Цо боххург дина вежарша. Хьасан а, Ахьмад а г1али чохь говза волчу дашо пхьерана т1е вахана. Шаьшшиннан ши дин а белла, пондарца-вотанца стаг чухаъал чоь а йолуш, чкъургаш т1ехь бола а луш, дашо сай байтина цу шимма пхьере. Кхоалг1ачу дийнахь пхьеро сай бина д1ах1оттийна. Диканиг пондар а, вота а эцна, пондарца, вотанца Хьасан сай чу хиъна. Ахьмада сайн юьхь а лаьцна, д1аволавелла и шиъ. Хьасана дуьненахь а хаза эшарш лоькхуш хилла. Массо а цецваьлла висина, дашо сай сов хаза эшарш а лоькхуш, цхьана к1анта юьхь а лаьцна, урамехула д1абоьдуш гича. Цу сохьта дукха адам гулделла дашо сайга хьажа.
Ша сай чу хууш, Хьасана Ахьмадана хьехна, дан дезарг дерриге а.
Хьасана Ахьмаде аьлла:
— Ахьмад! Ахьа дашо сайн юьхь а лаьцна, сай чохь аса хаз-хаза йиш а локхуш, вайша, ваьшшиннан дашо сай а эцна, паччахьан йо1 ехачу урамехула д1аволавелча, эшарш лакхийта дашо сай балабе шена, ца олуш, 1ийр яц паччахьан йо1. Т1аккха сай биэха ца бог1уш 1ийр бац эпсарш а, ипггта инарлаш а. Шозза цара сай бехча, «ч1ог1а сиха ву со», алий, сай ца луш сацалахь, кхозлаг1а шаьш сай бехахь, цара хьо вийна а, сай бига тарло, цундела, кхозлаг1а цара бехахь, сай бала беза ахьа. Со сиха ву, суна дукха хьем ца беш, схьабалабахьара сай, алий, йо1 ехачу г1алин пена юххе меллаша охьахаълахь. Паччахьан йоь1ан т1еюхург сайна т1е а юьйхина, со цуьнан метта, цу чохь а сецна, сай чу а хаийна, аса йо1 арайоккхуьйтур ю хьуна. Иза а эций, соьга ца хьоьжуш, хьо д1аг1олахь. Со а т1аьхьакхуьур ву шуна. Доцца аьлча, вайшиннан дашо сай д1абуьгур ахьа.
Паччахьан йо1 ехачу урамехула, сайн юьхь а лаьцна, д1аволавелла Ахьмад. Ткъа сай чохь 1ачу Хьасана хаз-хаза йиш лекхна. Массо а адам цецдаьлла цу балхах. Т1аьхьах1иттина дуккха а адамаш а долуш, шен «эшарш лоькху» дашо сай а эцна, д1авоьду Ахьмад паччахьан йоь1ан г1алин кет1а кхаьчна. Паччахьан йо1ана хиъна, 1аламат хаза эшарш лоькхуш к1ет1ахь, урам-новкъахь дашо сай хилар а, сайн юьхь лаьцна к1ант хилар а. Коре а еъна арахьаьжча, йо1ана гина дашо сай а, сайн юьхь лаьцна лаьтташ Ахьмад а. Сай чохь волчу Хьасана лоькхуш йолу т1ех хаза йиш хезна йо1ана. Ойлаян яьлла, эшаре ладоьг1на-доьг1на, шен юьжучу маьнги т1е а яхана, охьайоьжна и. Паччахьан к1антана иза йига баьхкинарш а хилла уллорчу ц1а чохь сакъоьруш Iaш. He1apexь xa деш волчу эпсаре йистхилла йо1:
— Кет1ахь эшарш лоькхуш дашо сай бу цхьана к1антехь, эшарш лакхийта и сай балабе суна, — аьлла.
— Х1окху сохьта, — аьлла, араиккхинчу эпсаро йо1 йига баьхкинчу эпсаршка а, инарлашка а хаийтина иза, уьш арабаьхна йо1ана сай бало. Арабоьвллачу цара сай бехна Ахьмаде. Ахьмада ша сиха ву, аьлла, сай ца белла. Шозлг1а а сай беха баьхкина, т1аккха а ца белла Ахьмада сай. Кхозлаг1а а сай лахьара эшарш лакхийта, паччахьан йоь1ан самукъадаккхийтахьара, аьлла, дехар дина цара, т1аккха Ахьмада сай белла. Хьасана шена ма хьеххара, цо аьлла эпсаршкий, инарлашкий:
— Аса шуьга сай ло, паччахьан йо1а иза бехарна. Со сиха ву, дукха хьем ца беш, схьабалабелаш сай.
Иза а аьлла, йо1 ехачу г1алин пена юххе меллаша некъа йисте охьахиъна иза.

VI

Дашо сай ша йолчу чубалийча, йо1 сайга хьаьжжинчохь йисина. Сайна хьалхахь йоллуш нуьйда хилла. Цу нуьйдан т1е п1елг а та1ош, йиш лакха, сай, йо1а аьлча, 1аламат хаза ладуг1у йиш лекхна Хьасана. Цу заман чохь йо1 йолчу чохь цхьа а ца хилла, сай чохь волу Хьасан воцург. Сов эсала а, мерза а йоь1ан дог хьоьстуш, цуьнан даг т1оьхула ловзуш хилла Хьасана лоькху йиш. Ч1ог1а ойлане яьллачу паччахьан йо1а:
— Наб кхоьтуьйтуш йиш лакха, сай, — аьлла, дашо сайн нуьйдан т1е п1елг та1ийна, сайн чохь волчу Хьасана, г1ийло д1айолийна, 1аламат хаза а, дика а йиш лекхна, йо1ана наб озийна. Хьасана, сай чуьра ара а иккхина, йоь1ан куьг а озийна, юха сай чу иккхина. Йо1, сама а яьлла, шен г1оьвлангара шаьлта схьа а эцна, йистхилла:
— Мила ву кху чу ван ваьхьнарг а, сан куьг озо ваьхьнарг а? Вистхуьлуш а, висхуьлу хезехь а цхьа а ца хилла. Хьасана кхин а хаза, ойла
йойтуш йиш лекхна. Юха а ойла еш, ладоьг1уш 1ачу йо1ана наб озийна. Юха а, сай чуьра ара а иккхина, йоь1ан куьг а озийна, сай чу иккхина Хьасан. Т1аккха а самаяьлла, меттара хьала а иккхина, г1оьвлангара шаьлта схьа а эцна, мохь тоьхна йо1а:
— Сихонца схьадийца, кху чу ван ваьхьнарг а мила ву, сан куьг озо ваьхьнарг а мила ву?! Аса шаьлта тухур ю хьуна, схьа гучувала, милла велахь а!
Вистхуьлуш а, гуш а стагга а ца хилла. Кхин а ч1ог1а хаза а, дог марзонца хьоьстуш а йолу дика йиш лекхна Хьасана. Цу эшаре ладоьг1на-доьг1на:
— Наб кхоьтуьйту йиш лакха, аьлла, сайн нуьйдан т1е п1елг та1ийна йо1а. Хьасана наб кхоьтуьйту йиш а лекхна, йо1ана цу сохьта наб кхетта. Хьасана,
сай чуьра ара а иккхина, юха а куьг озийна йоь1ан. Хьасан юха сай чу эккха кхиале, хьалаиккхинчу йо1а, катоьхна, т1ехьара коч а лаьцна, сацийна иза.
— Аса шаьлта тухур ю хьуна, д1а ма вадалахь, — аьлла, шаьлта схьа а оьцуш. Йо1а и оллушехь, юхавирзинчу Хьасанан юьхь ма ярра гина йо1ана. Йо1 ч1ог1а цецъяьлла Хьасанан хазаллех. Йо1 цуьнга хьаьжжинчохь йисина. Эхь хетта, йолчу т1е а ц1арула-ц1ийелла иза. И ший а вовшийн хазаллех цецдаьлла.
Эххар а меллаша йистхилла иза:
— Суна жайнаш т1ехь вуьйцу хезна Хьасан хьо вацахь, кхин хьо мила ву ца хаьа суна: иза воцург, цхьа а со йолчу чу а я суна т1е а кхачалур вацара. Бехк ма билла суна, хьо мила ву?..
— И ахьа боху Хьасан со ву-кха... Аса дукха сатийсинарг сан кхочушхили:
со хьуна т1е а кхечи, хьо ган а гина суна. Х1инца, со велча а, шек а ца волу со. Хьо йолчу ца кхаьчча, xlapa дуьне ца даа, хьо б1аьрга ца гича, цкъа вайша вовшашка диет ца хилча, хьан хьоме хаза аз сайна ца хезча, дуъчух-молучух сайн кийра ца бузо ч1аг1о а йина араваьллера со. Цхьайтта шарахь некъ а беш, генара схьавеъна, со хьо йолчу а кхечи. Х1инца хьайна лаахь, суна шаьлта тоха бакъо а ю-кх хьан!.. Аса ц1ий хьанал до хьуна. Со бахьанехь цхьаммо а х1ума эр дац хьоьга. — Хьасана аьлча, йоь1ан б1аьргех хи даьлла: хазачу дашо лам башийна, олуш ду-кх.
Эххар а йо1 меллаша йистхилла:
— Хьо майра к1ант ву, Хьасан, хьуна шаьлта-м муххале а тухур яцара аса... Йо1а юха а Хьасане хаьттина:
— Хьасан, со кху чуьра д1а муха юьгур ю ахьа? Х1инца вай х1ун дича бакъахьа ду-те? Со паччахьан к1антана йига баьхкина нах бу кхузахь.
Хьасана хьехар дина:
— Хьайн бедар соьга а лой, сайниг хьайна т1е а йохий, хьо кху дашо сай чу хаа, сай, д1а а бигийтий, болчунна д1абалийта и сан ваша ву. Со а т1аьхьа т1евог1ур ву шуна.
Цо сихонца шена т1е юьйхира Хьасанан бедар, шенаш Хьасане а йохийтина, ша сай чу хиъна йо1.
Хьасана, паччахьа бахкийтинчу нахе мохь а тоьхна, аьлла:
— Дашо сай д1абигий д1ало болчуьнга, ткъа со йига баьхкинчаьрга, со кийча юйла а хаийта.
Шена чухиинчу йо1аца, дашо сай д1абелла Ахьмаде, ткъа паччахьан йо1 йига баьхкинарш а кечбелла шайн нускал д1адига.

VII

Паччахьан к1антана шаьш паччахьан йо1 юьгу моьттуш, хазахеташ а, баккхийбеш а ялх верданахь новкъа боьвлла уьш.
«Паччахьан йо1а» аларца, «марйишица»-паччахьан к1ентан йишица ша хиина «паччахьан йо1»-нус, говрашлохкург бен шаьшшинца а воцуш. «Несо», жимма д1анехьо доьвлча, аьлла:
— Шу д1адуьйлало, тхо а т1аьхьакхуьур ду шуна: гуттаренна а сайн махках йолуш хилча, суна т1аьххьара а махке, б1аьрг а тухуш, ян лаьа. Тхоьца кхин цхьа а ма саца, — аьлла, вуьш массо а шайна хьалха д1а а хьовсийна, шаьш хаза пapгlaт новкъа боьвлла уьш: Хьасанний, паччахьан к1ентан йиший, файтона хьалха хиина волу говрашлохкурггий.

* * *
К1еззиг сакъоьруш шаьш леллачул т1аьхьа, Хьасан вистхилла йо1е: — Со паччахьан йо1-нускал дац, со Хожица 1ийна волу Хьасан ву. Цхьайтта шарахь некъ бина асий, сан вашассий паччахьан йо1а т1е кхача г1ерташ. Со цунна т1е а кхечи, тхо вовшийн ган а ги, сан вашас и д1а а йиги. Йо1, х1инца т1аьххьара а хьожур ю-кх хьо кху махке. Вай х1инца сов гена махка доьлхуш ду хьуна. Хьо аса сайн вешина Ахьмадана юьгуш, сан хьоме нус ю хьо... Ткъа хьо... — аьлла, говрашлохкучунна т1е вирзина Хьасан, — хьайга де аьлларг а деш хила веза: я тхоьца д1авола, я меллаша охьа а воссий, хьайна луъучу aгlop д1аг1о, амма хьоьгара цхьажимма а ямартло гучуялахь, аса, шеко йоццуш, вуьйр ву хьо.
Йо1 а, стаг а ч1ог1а цецбоьвллера шайна гиначух а, хезначух а.
Меттавеанчу говрашлохкучо аьлла:
— Хьасан, суна бехк а ма билла, суна кхузахь саца лаьа. Соьгара ямартло гучуяларна кхерам бац хьуна, сох тешна хила мегар лу хьуна. Шу марша г1ойла, — иза а аьлла, говрашлохкург охьавоьссина.
Хьасанг1ар хаьхкина д1абахана.

* * *
Х1орш д1аоьхуш, цхьа хан-зама яьлла.
Хьасана шен вешина Ахьмадна юьгуш йолу паччахьан йо1 эхь хетта, ц1арула-ц1ий а луш, йистхилла:
— Суна бехк ма билла, сайна вуьйцу хезна волу хазалла а, г1иллакхна а, хьекъална а дуьненахь г1араваьлла волу Хьасан хьо хила там бара, бохуш, хьоьга хьоьжуш, хьо тергалвеш яра со, х1унда аьлча, паччахьан йо1ал а хьо хазахеташ, со шекьяьлла хиларна. Со йоккхае ахьа хьайн вешина со юьгуш а, цунна хьоьга йигийта со кхузахь нисъелла а.
Йо1а и къамел дечу юкъана, xlopш Ахьмадний, паччахьан йо1аний т1аьхьакхиъна, Ахьмадана ша паччахьан йо1 ялош хилар а хаийтина Хьасана. Ахьмад а, и йо1 а вовшашна ч1ог1а реза а хилла, шайн сибатца шаьш вовшашна резахилар а хоуьйтуш, деладелла а, безамца а вовшашка хьаьжна.
Хьасанан нускал а, сай чуьра ара а даьлла, Ахьмадан нускална юххе охьахиъна. Дашо сай вердан т1е а баьккхина, Ахьмад хьалха а хиъна, д1алелхийтина цара говраш.

VIII

Шеран некъ эха шарахь бина, 1аьржачу элан доттаг1 волу эла волчу д1акхаьчна уьш. Цецваьллачохь висина эла, ши паччахьан йо1 а ялош, Хьасан, Ахьмад ша волчу кхачар, г1ан ду-те я и самах ду-те, бохуш, шен шина б1аьргах теша а ца тешаш. Амма иза г1ан доцийла хиъна цунна.
Несаршна уггаре хазачех тоьлла совг1аташ а делла, царна некъана мел оьшург а делла, хаза лара безачу кепара уьш лера а лийрина, новкъа а баьхна, эла юхавирзина. Хьасанг1ар д1абахара.

IX

Итт шеран некъ пхеа шарахь бен ца беш, ц1а кхаьчна уьш.
1аьржачу элана моьттуш хилла, ша дукха сатийсина йолу паччахьан йо1 Хьасана шена ялийна. И моьттуш волчу эло, Ахьмад бахьанехь, Хьасане а, я Ахьмаде а х1умма а ца аьлла.
Масах де д1адаьлла. Элана хиъна, нускал шена ца далийний.
Эла ч1ог1а оьг1азвахана хилла Хьасанна а, иштта Ахьмадана а. Цо ч1аг1о йина и шиъ ве а, цу шиннан ши нускал шена дерзо а. Ахьмадан зуда шекьяьлла элах, цо ша шекьерг шен майрачуьнга д1адийца хьем ца бина. Ахьмаде цо аьлла:
— Вай деаммо а ч1ог1а терго а йо, г1иллакх а леладо элаца, амма иза т1аьхьа-т1аьхьа вайца оьг1азе а, к1оршаме а ву, пул сов, кечдеш герзаш а ду цуьнан. Цо хьуна а, хьан вешина а вон дарна ма кхоьру со. Цунах ларлуш а, хьожуш а хилахьара шуьшиъ. Вайна уггаре а дуьне диэзачу хазачу хенахь, вайн вовшашка цкъа а д1абер боцуш мерза а, ч1ог1а а безам болчу хенахь, вай вовшех къастахь, иза лалур дац-кха тхойшинга. Шуьшиннах тхойшиъ ялахь, xlapa дуьне къахьлур ду-кх тхойшинна. Цул т1аьхьа самукъа ца долуш, самалха ца долуш, яла бен ца диэза-кх тхойшиннан.
Шен нускало и къамел динчул т1аьхьа, Хьасане х1умма а ца олуш, ч1ог1а ша ларлуш а, Хьасан ларвеш а лелла Ахьмад.

Цхьана сарахь гуттар а ч1ог1а шекдаьлла Ахьмад а, цуьнан нускал а элан леларх. И шиъ, дерриге а дитина, Хьасанг1ар а, шаьш а цунах ларда хиина, охьа а ца дуьжуш, Хьасанан чохь д1а а лечкъина.
Цхьаъ хилла цу шиннан сагатдеш: х1инций-х1инций эла чуволу-кх шайна, бохуш, хилла церан дегнаш. Палат а ца доьвлла церан дегнаш: дукха хан ялале, не1арал чоьхьа баттара даьккхина тур а долуш чуваьлла эла. Элас тур айар, Ахьмада цунна тур тохар а ца1 хилла. Вихина ара а такхийна, г1алина гена а ваьккхина, д1авоьллина Ахьмада а, цуьнан нускало а эла. Ямартлонна бекхам хилла.

* * *
1уьйранна гучуволуш ца хилла эла. Вовшашца бертахь а, мерза а бехаш Хьасанг1ар, Ахьмадг1ар а хилла.
Хьасана а, цуьнан нускало а хоттуш хилла:
— Стенга вахна-те эла? Гуш ма вац и! — олий. Ахьмада жоп луш хилла:
— Гуш а вац, гур а вац! Вай ловзар дан кечдала деза!
Ша динарг Ахьмада дийца а ца дийцина, Хьасанна и хаа а ца хиъна.
Т1аккха ловзар дан кечвелла цу г1алахь мел верг. Т1еоьхучу хьешийн чаккхе ца гуш, кхаа дийнахь, кхаа бусий ловзар а дина, хаза бертахь баха хоьвшина вежарий.
Вай жимма сихделлехьарий, вай а кхуьург хиллера ловзарга.


Хасан и Ахмед

В прежние времена в одном ауле жил князь, который славился богатством, силой и могуществом. А ещё был известен жестокостью, и народ прозвал его Чёрным князем. Был он жесток и суров с людьми.
В соседнем селе остались сиротами два брата, Хасан и Ахмед, каждому из них было больше шести лет. И Чёрный князь взял их к себе.
— Пусть все говорят о моём добром поступке. Может, перестанут называть Чёрным князем. А с годами Хасан и Ахмед вырастут и станут мне верными слугами, — решил Чёрный князь.
Жадный князь решил, что нечего их даром кормить, пора к делу приставить. Поручил им князь смотреть за любимым конём, держать в чистоте оружие, прибирать княжеские покои. Словом, с утра и до самой ночи у мальчиков дел было теперь невпроворот. Не успевали за день и словом перекинуться. Шли годы, и исполнилось им по десять лет.
Хасан и Ахмед были мальчиками смышлёными и старательными. Все любовались ими. А ещё дивились тому, как похожи они один на другого. Так оно и было на самом деле, только Ахмед рос непоседливым, говорливым, а Хасан, напротив, задумчивым и тихим. С Хасаном князь хорошо обращался, а Ахмеда недолюбливал.
Однажды Чёрного князя пригласил к себе сосед-князь на той. Хасана он решил взять с собой — пусть вместо слуги будет, а Ахмеду приказал убрать покои, вытряхнуть ковры, почистить кольчуги и шлемы.
— Убери все мои комнаты, только гляди, Ахмед, не вздумай заходить в ту комнату, окна которой на восток выходят. Не смей и близко к ней подходить, — наказал Чёрный князь уезжая.
Ахмед остался дома, принялся убирать покои княжеские, выбивать пыль из ковров, чистить кольчуги и шлемы. Хлопочет он, носится по замку, а самого так и подмывает заглянуть в заветную комнату князя, узнать, что в ней такое скрывается. Под конец не выдержал, подошёл к двери, тихонько приоткрыл её и тут же отпрянул, такой из комнаты ослепительный свет хлынул. Ахмед подумал, что это солнце пробивается в окна. Отворил дверь пошире, заглянул в комнату и видит: свет исходит от золотой картины, на которой портрет царской дочери-красавицы. Мальчик очень удивился, испугался этого свечения, вышел и запер дверь на замок.
Не знал он, что, пока дверь оставалась открытой, всё небо от этого света озарилось далеко вокруг. Чёрный князь как раз возвращался домой; он заметил яркое сияние над башней. Князь сразу догадался, что Ахмед нарушил запрет, зашёл в его заветную комнату. Вернулся домой, отыскал Ахмеда и приказал бросить его в пустой колодец.
Даже Хасан ничего об этом не знал. Спросил он у Чёрного князя, а князь коротко ответил:
— Я не знаю, куда пошел Ахмед.

После этого прошло два-три дня, но Ахмед не объявлялся. Загрустил Хасан, помрачнел. Недаром говорят люди: брат без брата — что сокол без крыла. Как-то шёл Хасан по двору, и почудилось ему, будто из колодца чей-то плач доносится. Подбежал, заглянул в колодец и увидел, там своего брата. Ахмед сидел на камнях и тихо плакал: боялся, что князь услышит его плач и прикажет убить.
— Ахмед, как ты попал в колодец?
— Меня Чёрный князь сюда бросил. Уходи скорее, а то несдобровать и тебе.
— Нет, не могу я уйти, не вытащив тебя. Подожди немного, я разыщу верёвку и вернусь к тебе.
Хасан разыскал верёвку, прибежал к колодцу, опустил один конец её брату и сказал:
— Держись за верёвку, я помогу тебе выбраться!
— Хасан, я боюсь князя, не вытаскивай меня, он убьет нас обоих. Хоть ты останешься в живых.
— Если убьет, то обоих убьет, а нет, то оба останемся жить, вылезай! — ответил Хасан, помог Ахмеду выбраться из колодца, отвёл в укромное место в саду, спрятал и тайком от князя носил еду своему брату.
Так прошло несколько лет.

Озаряя заход, солнце опустилось совсем низко. По краю села протекала река, внизу по течению она образовала заводь, где девушки и женщины брали воду. Увидеть девушек, приезжали сюда и молодцы. Они стояли или сидели на зеленом берегу.
Подростки приводили сюда вечерами поить коней.
И Хасан повёл княжеского коня на водопой. Все обратили на него внимание. И юноши, и девушки хвалили его. Хасан напоил коня и, проходя мимо девушек, пожелал им доброго вечера.
Одна из них посмотрела на юношу и сказала своим подругам:
— Был ли на свете человек такой красивый и умный, как Хасан?! Какой он красивый и воспитанный! Говорят, есть на свете царская дочь, краше которой нет на свете, она живёт в одиннадцати годах пути отсюда. Если бы Хасан знал о ней, наверняка бы поехал её искать.
Услышал Хасан эти слова и вернулся домой сам не свой. Стал он думать над словами девушки. И решил он во что бы то ни стало найти царскую дочь, поехать ее искать вместе с Ахмедом. Чёрный князь увидел его и спросил:
— С чего ты вдруг загрустил? О чем ты думаешь? Что тебя беспокоит? Хасан повторил ему слова девушки и добавил:
— Очень бы мне хотелось повидать те края, где живёт прекрасная царская дочь.
— Что значит «те края», это значит, где царская дочь живет? Хватит ли у тебя сил, Хасан, чтобы добраться туда? Многие князья, офицеры, правители, генералы, а также цари пытались до нее добраться, но никому не удалось ни увидеть ее, ни поговорить с ней. Я не смог даже сделать ее портрет, только мой друг, князь, сделал ее золотой портрет. Это мой друг живет в 10 годах пути отсюда. В доме нашем золотой портрет висит — это его портрет. Если уж тебе так хочется, туда поехать, то я тебе помогу. На одиннадцать лет пути дам я тебе еду и одежду и двух скакунов. Собирайся в путь.
Быстро собрался Хасан и Ахмеду сообщил, что они в дальнюю дорогу едут, но князь не знал, что Ахмеда кормит в саду Хасан, и что с ним он собирается-в путь. Собрались Хасан и Ахмед в дальнюю дорогу, взяли с собой еду на одиннадцать лет, одежду, сели на коней и поехали.

IV

Ровно десять лет пробыли братья в пути. Кончились у них все припасы, пали кони, одежда истрепалась. Пешком пришли они в один город.
И увидели братья семиэтажный замок. Перед замком был перекинут мост. Хасан и Ахмед свернули с дороги и укрылись под мостом: стыдно было в лохмотьях показываться перед чужими людьми. Когда братья подъезжали к реке, князь стоял у окна и заметил, что они свернули под мост. Князь позвал слугу и велел узнать, кто это подъехал и почему странные путники не заезжают в замок.
— Если это чужестранцы, пригласи их в гости, — добавил он. Слуга прибежал к мосту и спросил:
— Хозяин замка приказал мне узнать, кто вы такие и почему не заехали в замок. Если вы чужестранцы, пожалуйте в гости к нашему князю.
Братья ответили:
— Как же мы появимся в замке? На нас одни лохмотья. В десятилетнем пути мы поизносились, изголодались. Мы сыновья Чёрного князя.
Слуга передал своему повелителю этот ответ. Князь приказал отнести братьям одежду и сказать, что сыновья Чёрного князя для него дорогие гости.
Хасан и Ахмед помылись с дороги, переоделись и поднялись в замок. Поздоровались с хозяином, передали привет от Чёрного князя. Хозяин замка усадил их, принялся расспрашивать. Он был поражён красотой и умными ответами братьев. Хасан поведал, что ищут они прекрасную царскую дочь. Князь сказал, что сам о ней много слышал, но видеть красавицу ему не приходилось.
— Но есть у меня картина, на которой она нарисована, — прибавил он и показал братьям золотую картину. Они удивились красоте той картины.
Заторопились они отправиться в путь, добраться до той девушки.
Ехать им предстояло ещё целый год. А ровно через год в последнюю ночь царскую дочь должны были выдать замуж за сына другого царя. Князь сказал об этом братьям, снарядил их в путь, дал по скакуну, много золота, на год еду и одежду, потом сам проводил до ворот и вернулся.

Ровно через год они приехали в тот город, где жила девушка-красавица, дочь царя.
И пошли они к одной старушке переночевать. Она была бедной, но гостеприимной и накормила братьев тем, что было. Потом Хасан рассказал о деле, с которым они приехали. Она им посоветовала, как нужно добраться до дочери царя.
Как она сказала, так и сделали братья. Пошли Хасан и Ахмед в город к золотых дел мастеру. Попросили они его смастерить большого золотого оленя, чтобы внутри мог поместиться человек с гармонью и барабаном, и чтобы он передвигался на колесах. За работу они отдали своих коней.
На третий день мастер поставил готового оленя перед братьями. Хасан забрался в оленя и взял с собой гармонь и барабан. Ахмед взял оленя за поводок и двинулся к царскому замку. А Хасан сидел внутри оленя, играл на гармони, бил в барабан и пел песни.
Удивились люди, когда увидели оленя, которого юноша водит по городу за поводок, и он распевает красивые песни. Сразу собрался народ, чтобы посмотреть на оленя и послушать песни.
Когда Хасан садился в оленя, то он сказал Ахмеду:
— Поведешь за поводок оленя по улице, где живет дочь царя, я буду петь и играть, она услышит и обязательно попросит привести ей оленя, чтобы он ей спел.
Придут офицеры и генералы и будут просить, чтобы ты дал посмотреть и послушать оленя. Придут первые два раза, ответь им, что не можешь дать им оленя, потому что очень спешишь. Но на третий раз не отвечай отказом, а то тебя могут убить и увести оленя. Отдай им поводок и попроси скорее вернуть оленя, потому что ты спешишь, затем сядь у стены замка девушки и жди. Я надену одежду девушки и останусь вместо нее в комнате, а дочь царя посажу в оленя и выведу. Ты не жди меня, возьми оленя и уходи из города. Я вас догоню.
Ахмед выслушал брата, взял оленя за поводок и повел по улице, где живет дочь царя. Хасан пел самые красивые песни. Все люди удивлялись чуду. Так дошел Ахмед со своим «поющим» оленем до ворот замка, где живет дочь царя.
Услышала она песню и позвала своих стражников:
— На улице у одного юноши на поводке поет золотой олень, я хочу его послушать, приведи его.
Выскочили стражники, сказали офицерам и генералам, которые приехали забирать невесту, царскую дочь, и те все пошли и стали просить Ахмеда, чтобы он дал оленя, показать и послушать его песни, дочери царя.
Ахмед ответил:
— Не могу, я очень тороплюсь.
Второй раз попросили оленя, и снова Ахмед отказал, не дал оленя, в третий раз попросили дать оленя, чтобы он спел песни для дочери царя, тогда Ахмед позволил увести оленя. И ответил так, как сказал ему Хасан:
— Я даю вам оленя, потому что его просит дочь царя. Только верните мне его поскорее, потому что я очень спешу.
Пошел он, сел у стены замка, где жила девушка, и стал ждать.

Привели оленя к царской дочери, посмотрела она на него и очень удивилась. Впереди у оленя была пуговица. Как только девушка нажала на нее пальцем, олень начал петь красивую песню.
В это время в комнате девушки никого не было, кроме Хасана, который сидел в олене.
Девушка послушала прекрасную песню, прилегла и попросила оленя спеть ей колыбельную. Хасан медленно, нежно начал петь колыбельную песню. Дочь царя слушала-слушала и заснула. Тогда Хасан быстро вскочил, дернул девушку за руку и спрятался в оленя. Девушка вскочила, схватила кинжал и крикнула:
— Кто здесь? Кто посмел войти сюда? Кто посмел дотронуться до моей руки?
Вокруг никого не было, никто ей не ответил. А Хасан начал петь песни еще задушевнее. Девушка задумалась, прилегла и уснула.
Хасан снова выскочил, дернул девушку за руку и спрятался в оленя. Девушка вскочила, схватила кинжал и грозно крикнула:
— Кто здесь? Кто посмел меня дернуть за руку? Выходи, кто бы ты ни был, я ударю тебя кинжалом!!
Вокруг никого не было, стояла тишина, никто ей не ответил. А Хасан стал петь еще более прекрасную песню. Слушала девушка, слушала и стала засыпать, тогда она попросила:
— Спой мне колыбельную песню.
Спел Хасан колыбельную, и девушка сразу же заснула. Хасан выскочил из оленя, дернул девушку за руку и хотел скрыться, но не успел. Царская дочь сразу вскочила, схватила его за рубашку и не отпускала.
— Я заколю тебя кинжалом, если ты попробуешь сбежать, — сказала девушка и подняла кинжал.
Как только она это сказала, Хасан обернулся, и девушка увидела его лицо. Красота его поразила дочь царя. Смутилась она, покраснела. Оба они поразились красоте друг друга.
Когда девушка пришла в себя, она сказала:
— Если ты не тот Хасан, о котором написано в книгах, то я не знаю, кто ты: кроме него никто бы не смог ко мне прийти и зайти в мою комнату. Прости меня, но скажи, кто ты?
— Я тот Хасан, о котором ты говорила. То, о чем я так долго мечтал, сбылось: я нашел тебя, увидел. А теперь я готов даже умереть. Я поклялся не есть, не пить, пока не доеду до тебя, не увижу тебя и не поговорю с тобой, не услышу твой нежный, ласковый голос. Я проделал путь в одиннадцать лет. пока доехал до тебя. А теперь, если хочешь, можешь заколоть меня кинжалом, пусть кровь моя будет тебе на пользу. Из-за меня тебе никто ничего не скажет.
Девушка тихо сказала:
— Ты смелый юноша, и я, конечно, не заколю тебя кинжалом. Но как же мы выйдем отсюда? Меня хотят выдать замуж за сына одного царя. Он прислал за мной своих людей, они здесь. Разве они дадут увезти меня, Хасан?!
— Принеси мне свою одежду, в которой ты должна ехать к жениху, а сама одень мою одежду и сядь в оленя. Оленя отведут и отдадут тому юноше, который ждет у ворот. Он мой брат. А я вас догоню.
Дочь царя принесла Хасану свое платье, сама переоделась в его одежду и спряталась в оленя. Хасан одел платье невесты, позвал стражников и присланных за невестой людей и сказал им:
— Отведите оленя золотого и отдайте хозяину, а тем, кто за мной приехал, передайте, что я готова.
Вывели оленя, вместе с сидящей там девушкой и отдали Ахмеду, а люди, приехавшие за невестой, стали готовиться к отъезду.

Хасан, переодетый в невесту, сел в повозку рядом с сестрой жениха, сына царя, которая приехала за невестой. Попрощались они и выехали из замка. В повозке их было двое: «невеста» и сестра жениха, да кучер.
Когда отъехали от замка, «невеста» и говорит стражникам:
— Поезжайте все вперёд. Мы вас догоним. Я навсегда покидаю свою страну, потому хочу попрощаться с родными местами.
После того, как они немного прошлись, «невеста» сказала девушке:
— Я не царская дочь-невеста, я тот, кто жил у Черного князя, Хасан. Одиннадцатилетний путь я проделал с братом, чтобы добраться до дочери царя. Я добрался до нее, мы увидели друг друга, и мой брат увез ее.
А теперь, девушка, в последний раз посмотри на эту страну. Мы уедем сейчас в очень далекую страну. Я хочу, чтобы ты стала моей снохой, невестой моего брата. А ты... — Хасан повернулся к кучеру, — будешь делать то, что тебе говорят: или поедешь с нами, или слезай и иди, куда хочешь, но если ты захочешь причинить нам зло, тоя убью тебя, даже не сомневайся в этом.
Очень удивились девушка и кучер тому, что увидели и услышали.
Опомнился кучер и сказал:
— Извини меня, Хасан, но я хочу остаться здесь. М<