Майра к1ант

Цхьана ден цхьа к1ант хилла. Ша вокхкха хилча, хаытина цо шен дега:
— И д1о гуш ерш, х1ун г1аланаш йу? — аьлла.
— Царна чохь бехаш ворх1 ваша, наьрт-орстхой бу, — аьлла дас.
— Цаьрца хьуьнар къовса воьду со, — аьлла, шен зилбух1аран тур а эцна, араваьлла к1ант.
Воьдуш-воьдуш, дукха-к1езиг хан яьлча, г1аланаш т1е кхаьчна к1ант. Наьртийн нанна тосавелла к1ант, цо шен к1енташка аьлла:
— Цхьа стаг ву схьанехьа г1ерташ.
— Схьахетарехь, иза ниц1къ болуш стаг ву. Цунна х1ун дан деза вай? — бохуш, дагабуьйлура наьрт-орстхой.
— Вай цунна дуьхьал вешан ж1аьлеш хеца деза: ледара к1ант велахь, цара х1аллаквийр ву иза, ледара к1ант вацахь, х1умма а дийр дац, — аьлла нанас.
Наьрт-орстхоша шайн ж1аьлеш т1ехецна к1антана. Т1екхоччучунна тур тухуш, ж1аьлеш дайа а дайина, г1али чу вахана к1ант.
— И стаг ч1ог1а ницкъ болуш ву, вай цунах ваьшна ваша ван веза. И вайца 1ийр ву, — аьлла, барт бина вежарша, наьрт-орстхоша.
К1ант чуваьлча, ваша воцчунна ваша хили, аьлла, наьрт-орстхоша, маралехаш, чувигира к1ант. Т1аккха шайн хаза, оьзда йиша цуьнга а яхийтина, цхьаьна баха охьахоьвшина х1орш.
Дукха я к1езиг зама яьлла xlopш иштта хаза, бертахь 1аш, к1анта сагаттадеш хилла. Цхьана дийнахь к1анта аьлла:
— Суна сайн да-нана газа дукха хан яьлла. Уьш гape сатесна аса. Царна ч1ог1а сагаттадо аса. Шуна хала ца хетахь, ц1а гlyp вара со, сайн да-нана долчу.
Наьрт-орстхой резахилла к1ант д1авахийта. Дика кечам а бина, шен нускалца вордан т1е а хаийна, новкъа ваьккхина наьрт-орстхоша шайн нуц.
— Шу д1адоьлхучу навкъахь, цхьана готтачу гечо т1ехь, дуьхьал куьзга лоцур ду шуна. Аша кхера а ца кхоьруш, лахкий, т1ехлелхийталаш говраш. Нагахь санна шу кхералахь, бухарчу дуьнен чу гlyp ду шу, — аьлла наьрт-орстхоша.
Д1аоьхуш-оьхуш, гечо т1е кхаьчна к1ант а, цуьнан нускал а. Царна дуьхьал куьзга лаьцна. К1анта, ца соцуш, говраш д1алелхийтина, х1етте а нускал а, говр-ворда а бухарчу дуьнен чу дахана. К1ант йистах тасавелла, хала а, атта а чу ца воьдуш, висина. Д1асахьаьжча, геннахь цхьа бун гина цунна. Воьду-у-у-ш, бун т1е кхаьчна к1ант. Цу чу а вахана, и парг1атволлушехь, веана кхо стаг чуваьлла.
— Марша вог1ийла хьо! Воцчунна ваша ву-кх хьо, — аьлла, маралилхина х1орш к1антана.
— Маршалла хуьлда шуна а! — аьлла, мараикхкхина царна к1анта. Вовшашна резаболуш, дика доттаг1ий хилла царах. Цхьана дийнахь толлуш
лелаш, к1антана цхьана 1уьргахула лаьтта буха йоьдуш хаза йо1 гина. И шен нускалх ч1ог1а тера хетта к1антана. Ц1а веъча, цо шен накъосташка дийцина, шена хаза йо1 ма гира, цхьана 1уьргахула лаьтта буха йоьдуш, аьлла. Т1аккха кхуьнан накъосташа аьлла:
— И йо1 тхуна гуш йолу дукха хан йу. И бухарчу дуьненахь ехаш йу.
— И йолчу кхачаза, 1ийр ма вац со, — аьлла, тохавелла к1ант.
— Иштта атта дац цу 1уьрга чу ваха. Чувах-ваханарг, ц1аро вагаво цу чохь, — аьлла накъосташа.
— Цу чу вахаза, йийр ма вац со, х1уъу а хилча а, — аьлла к1анта.
— Ца вахча, хьо Iaш вацахь, цхьаьна гlyp ду вай, — аьлла накъосташа. Иштта барт а хилла, цхьаьна бахана xlopш. Д1абоьлху-у-ш, д1акхаьчча,
накъосташа аьлла:
— Хьо тхан хьаша ву, хьо хьалха вахийта бакъахьа дац тхуна, тхо гlyp ду хьалха.
Шен дег1ах муш а бихкина, цхьаъ 1уьрга чу вахана, ша вогу, аьлла, мохь тоьхча, хьалавакхкхалаш, аьлла. 1уьрга чу воьдуш, цхьа хан яьллачу хенахь, мохь баьлла: вогу, вогу, — аьлла. оззийна хьалаваькхкхина доттаг1аша и. Т1аккха шолг1ачо аьлла:
— Х1инца со гlyp ву 1уьрга чу, аса вогу, аьлча, хьалавакхкхалаш со.
Муш а лаьцна, лаьтта буха охьавоьдуш, ц1еххьана тоьхначу ц1аро вагош, тоха са а ца хилла, мохь тоьхна цо:
— Вогу, вогу! — аьлла.
Оззийна, хьалаваькхкхина доттаг1аша иза а. Т1аккха майрачу к1анта аьлла:
— Х1инца со гlyp ву 1уьрга чу, аса вогу, аьлла, мохь тоьхча, со хьала а ца воккхуш, мелхо а хецций чувахийталаш со.
Цо ма бохху, дина доттаг1аша. К1анта вогу ша, аьлла, мохь тоьхча, муш мал а бина, хецна чувахийтина цара к1ант. Дар-дараппъаьлла, бухарчу дуьнена кхаьчна к1ант. Хьалаикхкхина, д1асахьаьжча, гобаькхкхина дашо бос лепаш г1аланаш хилла. Чохь д1ах1иттийна шаннаш т1ехь даарш-маларш хилла, царна гонах 1аш хаза кхо йо1 хилла. Царна т1е а вахана, к1анта маршалла хаьттина. Ши йо1 кхунна маракхетта, ткъа кхоалг1аниг, дехьа а йаьлла, иэхь хеташ, сецна. И к1ентан нускал хилла. К1анта ша лакхарчу дуьненара веъна, аьлла, дийцира.
— Дуьло, цхьаьна лакхарчу дуьнена хьаладоьвр ду вай! — аьлла к1анта. Кхо йо1 резахилла. Ша буха а соцуш, цаьрга хьаладовла, аьлла, к1анта.
Мехкарий реза ца хилла.
— Хьо хьалха вала веза лакха т1е. Тхо хьан накъостех ца теша, тхо хьаладоьвлча, тхох Iexa а белла, цара хьуна ямартло йийр ю, хьо хьалавоккхур вац цара!
Цецваьлла к1ант цара аьллачух.
— Суна дика боьвза сайн накъостий, цара цкъа а бийр бац суна тешнабехк. Шу буха а дитина, со хьалавер вац, — аьлла кГанта.
Цхьацца йоккхуьйтуш, кхоь а йо1 хьалайакхкхийтина к1анта, т1аккха, ша а хьалаваккха, аьлла, муш озийна. Мехкарийн хазалло 1ехийна накъостий, цецбоьвлла лаытара. Метта баьхкича, к1ант хьала а ца воккхуш, муш чухецна цара.
Шолг1а дуьне а хадош, кхоалг1ачу дуьнена кхаьчна к1ант. Сиха хьалаиккхина, д1асахьаьжна и. Геннахь гуш цхьа серло хилла. Цу aгlop воьду-у-уш, цхьана юьрта кхаьчна к1ант. Йог1уш цхьа йоккха стаг дуьхьалкхетта кхунна. Цуьнга хьал-де хаьттина к1анта. Йоккхачу стага, шаьш хьийзош цхьа боккха саьрмик бу, цо мала хи схьаэца ца дуьту юьртара адамаш, аьлла, дийцина.
Йоккха стаг хьаьстина, к1анта аьлла:
— Са а ца гаттадеш, хьайн ц1а гlo хьо, аса бийр бу хьуна саьрмикан болх!
И а аьлла, к1ант саьрмик болчу вахана. Бахбелла, хин коьртана гонах а хьаьрчина, багара ц1е а етташ, б1аьргаш чуьра суйнаш детташ, 1уьллуш бара саьрмик. Майра к1ант шена ма гиннехь, стигал-латта дат1ош шок тоьхна, ши аьрша хиллал мотт арабаькхкхина, цунна чухьаьдда саьрмик. Тур каде схьадаькхкхина, дуьхьалваьлла к1ант. Ластийна, тур тоьхна, саьрмикан маттах ши дакъа дина к1анта. Чоьвно лазийна, б1агор баийтина, дарбелла, ц1огана т1е ирах1оытина, ц1е етташ, юха а чукхоссабелла саьрмик к1антана.
— Я лер, я вуьсур, юха-м вер вац! — аьлла, мохь а тоьхна, тур куьйга ловзош, тоьхна-тоьхна, исс дакъа а дина, охьабиллина цо саьрмик. Т1аккха йоккха стаг йолчу а вахана, аьлла к1анта:
— Аса цу саьрмикан ворх1е а са даькхкхи, даха шайна х1инца маьрша! Йоккхачу стага к1ант д1а ца вохуьйтуш, шеца 1ен ваха сацийна. 1аш-веха-а-
аш хан-зама ялча, шен дений, нанний сагаттада волавелла к1ант. Т1аккха йоккхачу стаге дехар дина цо:
— Ч1ог1а сайн дений, нанний сагаттадо аса, уьш болчу гlyp вара со, лакхарчу дуьнен т1е вала некъ хьехахьа суна, — аьлла.
Йоккха стаг, к1анта шена а, юьртана а динчу диканна дуьхьал, ша х1ун дийр дара-техьа, бохуш, саготта яра. Цундела, к1анта и дехар дича, ч1ог1а хазахийтира цунна.
— Хьуна а ца хьехна, хьанна хьоьхур бара аса и некъ. Со-м айса хьуна х1ун дика дийр ду ца хууш яра. Д1огахула т1еболуш цхьа некъ бу. Цу новкъахь кхо ка хир бу хьуна: цхьаъ-1аьржа, важа-к1айн, важа-сира. Царах к1айчух хьан куьг кхетахь, цо хьо лакхарчу дуьнена т1е воккхур ву, вукхарах хьан куьг кхетахь, кхин а бухарчу дуьнена гlyp ву хьо, — аьлла йоккхачу стага.
Йоккхачу стеган 1одика а йина, новкъа ваьлла к1ант. Воьд-воьд-у-уш, лакхарчу дуьнена т1е болучу некъа т1е кхаьчна xlapa. Мичара болу ца хууш, кхо ка дуьхьалбаьлла кхунна. Каде царна йуккъехула иккхина, к1айчух куьг тоьхна к1анта. Цо вадийна лакхарчу дуьнена ваьккхина майра к1ант. Воьд-воьду-у-уш, цхьа стаг гина кхунна, к1айчу пхьагална т1аьхьа ваьлла. Дуьхьал а иккхина, мийра тоьхна, пхьагал йийна к1анта.
— 1алелай-вададай, и х1унда дин ахьа! — аьлла, т1етасавелла кхунна стаг.
— Хьуна айса г1уллакх до моьттуш ма дира аса и, — аьлла, бехкала вахара к1ант, — суна и пхьагал оьшуш ма яцара. Хьо ма ч1ог1а холчух1оьттина, х1ун хилла хьуна?
— Пхьагал оьшуш-м со а вацара, — жоп делла стага. — Дукха хенахь дуьйна сайн вайна к1ант лоьхуш вара со. Цхьана стага аьллера соьга, аса к1айн пхьагал схьалацахь, суна сайн к1ант карор ву. Х1инций-х1инций айса и схьалоцу, бохуш, са бага а кхаьчна, хьуьхьа а воьлла, вог1уш вара со! Сайна к1ант карийна вели, моьттуш вара со. Сох къа ца хета хьуна? К1ант карочух ваьккхи ахьа со, — бохуш, г1айг1ане ваханера стаг.
Шен да воьвзина к1антана.
— Со ву хьан к1ант! Хьуна хьайн к1ант карийна-кх! — аьлла, мараиккхира к1ант дена.
Т1аккха, дукха хазахеташ, ц1а вахана и шиъ. Юьртахь к1антана ямарт хилла накъостий ловзар деш хилла, мехкарий шайна а балош, ерриге а юрт а гулйина. Дай, к1анттий д1акхаьчча, кхо йо1ана к1ант воьвзина. Цара юьртан тхьамданашка дерриге а ма дарра д1адийцина. Цара кхел йина, ямарт хилла к1ентий юьртара арабаха.
Т1аккха кхаа йо1ах цхьаъ к1антана т1е еъна.
— Дукха хан-зама йоьлла, со говр-ворданца бухарчу дуьнена яхана, со наьрт-орстхойн йиша йу. Хьох иэхь-бехк дала лорийла, хьайна со х1инца а езахь, хьайн зуда а яй, д1айигахьа со, — иэхь хеташ, юьхь т1е коьртара йовлакх ийзош, хала элира йо1а.
Цец ца велира к1ант, цо аьллачух. Цунна ша бухарчу дуьнена ма воьссина, кхо йо1 гушшехь, д1айирзинарг, шен нускал дуйла хиира. Амма къонахчо шен дагахь дерг, нах болчохь ца дуьйцу дела вист ца хилира и. Шен нускал гергарчаьрга д1адигийтина, юьртахь ц1е яххана волчу шина к1антана важа ши йо1 йигна майрачу к1анта. Кхаа дийнахь, кхаа бусий той-ловзар а дина, кхо к1ант ваха хаийна юьртахоша.
Къона-къанбаллалц хаза бертахь, вовшашна тешаме болуш, юьртахошна муьт1ахь болуш, г1ийлачунна гlo деш, ницкъ бечунна дуьхьало еш, т1аьхьарчу т1аьхьенна а дийца х1ума дуьтуш, баьхна доттаг1ий.
Ма лойла вай, к1ентий, вовшех тешам байна!


Храбрый СЫН

У одного отца был единственный сын. Стал он взрослым и спросил у отца:
— Что это за башни вдали?
— В этих башнях живут семь нарт-орстхойцев.
— Я пойду к ним померяться силой, — сказал сын, взял саблю и пошел.
Юноша еще не дошел до этой башни, а мать нарт-орстхойцев говорит сыновьям:
— Сюда приближается какой-то человек. Видно, он очень сильный. Что будем делать? Натравим на него наших собак. Если он трус, они разорвут его. А если он храбрец, то выйдет победителем.
И нарт-орстхойцы натравили на него собак. Ударами шашки кант изрубил всех собак.
И нарт-орстхойцы решили:
— Это очень сильный человек, мы сделаем его своим братом.
Кант вошел в башню. Нарт-орстхойцы приветливо встретили его и сказали:
— У кого не было брата, у того он теперь есть.
И они выдали замуж за него свою сестру. Прошло время, и кант говорит:
— Я давно не видел своих отца и мать. Я соскучился по дому и, если вы не против, то проведал бы их.
— Поезжай, пожалуйста, — сказали нарт-орстхойцы, вместе с ним усадили на арбу сестру и проводили их.
— В дороге вам встретится небольшая речушка, и на вас наведут зеркало. Не бойтесь и смело гоните своих лошадей. Если вы промедлите, то очутитесь в нижнем мире, — предупредили нарт-орстхойцы.
Отправился кант с невестой своей в путь. Подъехали они к речушке, а на них навели зеркало. Кант смело погнал лошадей, но лошади и жена провалились в нижний мир, а кант удержался на берегу. Ходил он по берегу и не знал, что ему делать. Увидел шалаш и вошел в него. Через некоторое время в шалаш вошли еще трое.
— Пусть будет добрым твой приход! Будь нашим братом! — приветствовали они канта.
— И вас пусть добро не минует! — ответил кант, и они стали друзьями. Однажды кант охотился и увидел девушку, похожую на свою невесту,
которая ушла через отверстие в землю. Приехал он и рассказал об этом своим друзьям.
— Эту девушку мы давно приметили. Она живет в нижнем мире, — ответили ему друзья.
— Я обязательно доберусь до ее жилья, — сказал кант.
— В это отверстие не так-то легко пройти. Кто туда спустится, тот сгорит, — сказали ему друзья.
— Что бы ни случилось, я обязательно пойду туда, — настаивал кант.
— Тогда пойдем все вместе, — сказали друзья. — Ты наш гость, одного тебя мы не отпустим и первыми войдем в это отверстие в землю.
Первый обмотал себя веревкой и, спускаясь, сказал:
— Если закричу, горю, то вытаскивайте меня.
Через некоторое время он крикнул: горю, и они вытащили его.
Спустили в отверстие второго, тот крикнул: горю, и они вытащили его. То же произошло и с третьим. Стал спускаться храбрый кант и сказал, чтобы на крик горю его не поднимали, а спускали еще ниже. Через некоторое время он крикнул:
— Горю! Горю! — и друзья стали спускать его еще ниже.
Храбрый кант очутился в нижнем мире. Огляделся он по сторонам и увидел золотые башни, в которых сидели три очень красивые девушки. Две из них бросились обнимать канта и говорить:
— У кого не было брата, у того пусть он будет! Пусть будет добрым твой приход!
Третья девушка стояла повернувшись спиной. В ней он узнал свою невесту. После приветствий кант сказал, что пришел из верхнего мира:
— Хотите, я подниму вас в верхний мир? — спросил он.
— Поднимайся вначале ты, а затем поднимешь нас. Твои друзья могут обмануть и не поднять тебя, — стали просить девушки.
— Нет, нет, я хорошо знаю своих друзей. Я не поднимусь первым, оставив вас здесь! — сказал кант и стал по одной поднимать девушек. Девушек по одной подняли наверх, друзьям они понравились, и те бросили веревку, которой поднимали канта. Минуя второй мир, юноша упал в третий.
Вскочил он, огляделся по сторонам и увидел где-то вдали свет. Пошел он в ту сторону и пришел в село. Он встретил старуху и стал расспрашивать ее о житье-бытье. Она сказала ему:
— Дела в нашем селе не очень хорошие. У родника лежит сармак и не дает нам набрать воды.
— Об этом не печалься, старая женщина. Я накажу этого сармака! — сказал кант и отправился к роднику.
Как только он увидел храброго канта, высунул свой двухаршинный язык и засвистел так, что, казалось, земля и небо лопаются, а затем бросился на храброго канта. Храбрый кант ударом шашки рассек язык сармака пополам. От сильной боли сармак стал на конец своего хвоста и снова ринулся на канта.
— Жив останусь или умру, но не отступлю! — крикнул кант и шашкой разрубил сармака на девять частей. Потом он вернулся домой и сказал старой женщине:
— Я лишил его семи душ, живите спокойно!
Старая женщина ен отпустила канта, и они стали жить вместе. Прошло много времени, и кант вспомнил своих отца-мать, заскучал и сказал женщине:
— Я сильно скучаю по отцу-матери и хотел бы проведать их, показала бы ты мне дорогу в верхний мир.
— Кому, кроме тебя, я покажу эту дорогу! Я не знала, как и чем отблагодарить тебя. Вон там есть дорога. На ней три барана: черный, белый и серый. Если дотронешься до белого, очутишься в верхнем мире, если до двух других, окажешься в еще более нижнем мире, — сказала старая женщина.
По ее совету кант коснулся белого барана и очутился в верхнем мире. Шел он и встретил человека, который гонялся за белым зайцем. Ударом пинка храбрый кант убил зайца.
— Вай - вай, зачем ты это сделал, — стал причитать человек.
— Я хотел тебе услужить, а заяц мне совсем не нужен. Отчего ты так расстроился, что случилось? — спросил кант.
— Мне тоже не нужен заяц, — ответил человек. — Я потерял своего сына и давно ищу его. Один человек сказал мне, что если я поймаю белого зайца, то найду своего сына! И вот я уже думал, что поймаю его. Тебе меня не жалко? Теперь я не смогу найти своего сына! — сокрушался человек, хватаясь за голову.
Кант узнал в нем своего отца.
— Ты нашел своего сына! Я твой сын! — воскликнул кант и бросился в объятия отца.
И отправились они вместе домой. А село тем временем готовилось отпраздновать свадьбу трех коварных друзей, взявших в жены трех красавиц. Когда отец с сыном пришли в село, то девушки сразу узнали канта. Они все рассказали старейшинам села. Старейшины обсудили все и решили изгнать из села коварных друзей. Тогда одна из девушек, смущаясь и прикрывая лицо платком, сказала канту:
— Много времени прошло с тех пор, как ты потерял меня, я сестра братьев нарт-орсхойцев. Если ты меня еще любишь, то женись на мне.
Не удивился кант, он ведь еще в том мире узнал ее, но не показывал своих чувств при посторонних, как и подобает настоящему мужчине-конаху.
Лучших двух кантов села женили на двух других девушках, а храброму канту устроили свадьбу с его невестой. Три дня и три ночи играли свадьбу. И стали они жить счастливо и были верными друзьями до глубокой старости, помогая бедным, защищая слабых, оставляя о себе доброе слово потомкам.
Да не умрем мы, молодцы, потеряв веру друг в друга!

___________